Pomnik Henryka Sienkiewicza17 min.

Pomnik Henryka Sienkiewicza w Łukowie.

Dostojny Panie Wojewodo! Wielce Szanowni Przedstawiciele Władz i Nauki! Czcigodna Rodzino Sienkiewicza! Obywatele!

Temi słowy rozpoczął swe przemówienie w dniu odsłonięcia pomnika Jan Stanisław Majewski który w dalszym ciągu mówił, jak następuje:

“Jako przedstawiciel Komitetu Budowy Pomnika H. Sienkiewicza i upoważniony przez tenże Komitet, pragnę wygłosić tu kilka słów wstępnych, któreby wyjaśniły bodaj w grubszym zarysie dzisiejsze uroczyste odsłonięcie tego pomnika.

O Sienkiewiczu, jako Genjalnym Twórcy, Mistrzu Słowa, Wielkim Pisarzu Literacie, który rozsławił imię Polski na cały glob ziemski i w najsmutniejszym okresie dziejów naszych, w czasie niewoli, okrył Naród chwałą — wiemy wszyscy! O Sienkiewiczu, jako Genjuszu Narodowym, jego roli i znaczeniu, wartości jego dzieł, dowiemy się zapewne raz jeszcze tutaj z następnych przemówień. Dlatego nie będę poruszał szerzej tego tematu, a nadmienię tylko, że gdyby nie było żadnej innej przyczyny, jak tylko ta, by uczcić godnie, oddać należny hołd Sienkiewiczowi, jako Wielkiemu Twórcy Słowa — wzniesienie pomnika ku Jego czci, jak dla każdego innego miasta w Polsce, tak i dla nas, byłoby rzeczą słuszną i dostatecznie zrozumiałą, rzeczą tem konieczniejszą, że dziwnym i przykrym zbiegiem okoliczności Ten, który wywyższył Polskę mocą swego słowa i czarem wizyj w oczach całego świata kulturalnego w czasie jej największego poniżenia politycznego — niema w Polsce jakiegoś większego, monumentalniejszego pomnika, a nawet w ogóle brak jest choćby skromnych pomników ku Jego czci.

Ten jednakże Wszechświatowej sławy Pisarz, Henryk Sienkiewicz, jednako drogi całemu narodowi, jest z nami, ze społeczeństwem łukowskiem i ziemią tą szczególnie związany, związany węzłami krwi i miejscem urodzenia. Tu bowiem, na tej ziemi, w majątku rodowym krewnych matki — Woli Okrzejskiej — w roku 1846 przyszedł na świat. Tu owiany był dobrą tradycją swego rodu, miłemi i pięknemi, a tak świeżemi naówczas wspomnieniami, związanemi z pobytem lub odwiedzinami Okrzei przez osoby tak znakomite jak np. historyka Joachima Lelewela, poety, autora “Świątyni Sybilli”, arcybiskupa i prymasa, ks. Jana Woronicza i wielu innych. Tu, spokrewniony z licznemi dworami w powiecie, Henryk Sienkiewicz odwiedza je, poznaje wiele zabytków, a zwłaszcza tak liczne wspomnienia historyczne; widzi rozgardjasz jarmarczny i odpustowy miasteczek, niezachwianą wiarę i katusze ludu podlaskiego, unitów przekradających się lasami ku najbliższej stacji pokrzepienia serc i dusz, klasztoru karmelitów w Woli Gułowskiej, w pobliżu Okrzei — utrwala to wszystko w głębokim swym umyśle, jako wrażenia pierwsze, a przeto najsilniejsze, ażeby je potem, po latach wielu, tak realnie, z taką wyrazistością i siłą odzwierciedlić w literaturze, w formie dostosowanej do treści swych dzieł.

Otóż z tego względu, z racji wyjątkowej łączności Henryka Sienkiewicza z Ziemią Łukowską, jest On dla nas szczególnie drogi i bliski. Fakt ten przynosi nam miły i wielki zaszczyt, ale nakłada też na nas specjalny obowiązek, obowiązek przechowywania trwałej pamięci i kultywowania należnej czci dla Wielkiego Pisarza. Społeczeństwo łukowskie było i jest dumne z tego faktu, ceni ten zaszczyt, zna swe obowiązki. Znakiem widomym pojmowania tych obowiązków jest ten oto pomnik, który w tej chwili oglądamy.


Kiedy w roku 1924 sprowadzano zwłoki H. Sienkiewicza do kraju, wzorem innych miast, zawiązał się i tu lokalny Komitet Sprowadzenia Zwłok Sienkiewicza. Wtedy właśnie wyłoniły się nieomal jednocześnie dwa projekty trwałego i widomego uczczenia Sienkiewicza w Jego ziemi rodzinnej. Ówczesny, miejscowy Komitet powziął myśl wzniesienia pomnika Sienkiewicza w Łukowie. Za zgodą Komitetu Głównego w Warszawie zebrane przez Komitet lokalny ofiary w wysokości kilkuset zł. zatrzymano na miejscu, jako zapoczątkowanie funduszu budowy pomnika. W tym też czasie biskup podlaski, ks. dr. Henryk Przeździecki, rzucił apel do młodzieży podlaskiej, ażeby usypała kopiec – pomnik Sienkiewicza w Jego miejscu rodzinnem: Woli Okrzejskiej względnie Okrzei.

Pieczęć Komitetu Budowy Pomnika Henryka Sienkiewicza w Łukowie.

Tak więc, moralny obowiązek wzniesienia tu pomnika istniał od dawna, a dzięki swemu dobrowolnemu i samorzutnemu wystąpieniu społeczeństwa łukowskiego, wobec Komitetu Głównego, Łuków zobowiązał się już niejako formalnie do wybudowania tu widomego znaku czci i pamiątki o Wielkim Współrodaku, zaciągnął dług honorowy, którego spłacenie stało się rzeczą pilną i bezwzględnie konieczną.

Z wielu przyczyn obydwa zamierzenia pozostawały przez kilka lat w sferze projektów, aliści trzeba je było zrealizować, trzeba je było zamienić w czyn. I stało się tak, że obydwa projekty, jak się zrodziły jednocześnie, tak prawie w jednym czasie zostały podjęte na nowo i skierowane na drogę realizacji. W roku ubiegłym z inicjatywy proboszcza okrzejskiego, ks. dr. Antoniego Kresy, zawiązał się Komitet Budowy Kopca – Pomnika Sienkiewicza w Okrzei, z terenem działania na całą Rzeczpospolitą i zakresem pracy na szereg lat, a na początku tego roku, z inicjatywy dyrektora miejscowego Gimnazjum Żeńskiego, p. Kazimierza Józefa Białeckiego, zawiązał się Komitet Budowy Pomnika Henryka Sienkiewicza w Łukowie.

Nie będę tu omawiał szerzej działalności Komitetu okrzejskiego, nadmienię tylko, że podjęcie dwu podobnych zamierzeń na terenie jednego powiatu w jednym czasie, że istnienie dwóch Komitetów o podobnych celach — nie jest, broń Boże, wynikiem nieporozumień uprzedzeń lub wybujałych ambicyj jednostek, lecz właśnie tej szczególnej dumy, tych wyjątkowo gorących uczuć i wielkiego kultu Łukowian dla Genjalnego Syna Ziemi Łukowskiej. Obydwa Komitety ożywione jedną myślą i dążące do jednego celu: wyrażenia hołdu te samej Świetlanej Postaci, działają wprawdzie odrębnie, lecz w zupełne harmonji, a nawet przyjaźni, z zachowaniem wzajemnych form kurtuazyjnych. Tylko ta jest zasadnicza różnica, że pomnik-kopiec w Okrzei to wyraz uczuć całej Polski, w drobnej części także i łukowian a pomnik w Łukowie, to wyraz uczuć tylko społeczeństwa łukowskiego.
Taka jest geneza projektu wzniesienia tego oto pomnika.

KAZIMIERZ JÓZEF BIAŁECKI
Dyrektor Gimnazjum Żeńskiego
naczelny realizator budowy pomnika H. Sienkiewicza.

A teraz kilka słów o realizacji, o historji samej budowy pomnika. Historja to krótka, bo niespełna pięć miesięcy trwająca, dokładnie od 7 stycznia do 28 maja. W takim czasie Komitet dokonał swych prac, może niezupełnie dobrze, z przyczyn wszakże od Komitetu niezależnych. Późna wiosna nie sprzyjała wczesnemu rozpoczęciu robót, a trwająca ostatnio niepogoda jeszcze bardziej utrudniała wykończenie robót w szczegółach na oznaczony termin.

Jeżeli jednak w tak krótkim stosunkowo czasie Komitet, mimo wspomniane przeszkody i braki, mógł w oznaczonym czasie do zamierzonego celu dojść i podjętą pracę wykończyć — jest to zasługą przede wszystkiem inicjatora i głównego realizatora tych wysiłków, p. dyr. Białeckiego, bardzo życzliwego ustosunkowania się do poczynań Komitetu p. starosty, dra Jana Siokały, oraz ofiarności społeczeństwa łukowskiego, w szczególności miasta, a zwłaszcza inteligencji. Dzięki należytemu przygotowaniu inicjatora, sprawa budowy pomnika została już na pierwszem zebraniu w dn. 7. I. postawiona w ten sposób, że Komitet miał trzy gotowe projekty, opracowane i zaofiarowane Komitetowi bezpłatnie przez inżyniera-architekta, p. Radwan-Krotkiewskiego z Warszawy i że już na temże zebraniu Komitet uznał zdecydowaną większością za najlepszy ten projekt, podług którego wzniesiono pomnik.

Z tą chwilą wszystkie władze i organa Komitetu rozpoczęły wytężoną działalność, przede wszystkiem w kierunku prawno-organizacyjnym, technicznym, propagandowym, gromadzenia funduszów i dekoracyjnym. Jak i czy skutecznie każdy z organów Komitetu funkcjonował, świadczy wynik pracy, a zresztą sąd należy do ogółu społeczeństwa. Chciałbym zwrócić tylko uwagę, że działalność całego Komitetu była tego rodzaju, iż w miarę upływu czasu nie słabła ani o jotę, lecz potęgowała się, dorastała do zwiększających się potrzeb mnożących się przeszkód, jakie Komitet, w miarę postępu robót napotykał. Dla ilustracji tych trudności wspomnę, iż pomnik, zakrojony pierwotnie w granicach najwyżej 1.500 zł., jako że miał być ufundowany tylko kosztem miejskiego społeczeństwa, społeczeństwa tak nielicznego i niezamożnego, w toku poprawek i uzupełnień projektu oraz w czasie budowy wzrósł do sumy z górą 4.000 zł. i do takich granic musiała się działalność Komitetu i ofiarność społeczeństwa dostosowywać.

Pomnik w stylu nowoczesnym, prosty w linjach, skromny, lecz estetyczny, 7-metrowej wysokości, z żelbetonu, pokryty terrazytem, wykonany został przez miejscowych majstrów, a wykończony zewnętrznie przez majstrów-specjalistów z Warszawy. Na frontowej stronie kolumny pomnika, w marmurowym kartuszu umieszczona jest płaskorzeźba — portret Henryka Sienkiewicza — wykonany przez firmę B-ci Łopieńskich, według projektu prof. Rosłana.

Za chwilę nastąpi podpisanie i wmurowanie aktu erekcyjnego w fundament, poczem, jako dzieło wykończone, pomnik ten zostanie odsłonięty i przekazany przez Komitet temu niepozornemu, a jednak tak pradawnemu miastu, miastu, które obchodzi w tym roku 700-ną rocznicę swego istnienia. Zostanie przekazany, jako wyraz hołdu Najgenialniejszemu Synowi Ziemi Łukowskiej na przestrzeni jej 700-letnich, historycznych dziejów.

Odsłonięcie pomnika, aczkolwiek związane zostało ze Świętem Sportowem, stanowiło zupełnie odrębną uroczystość. Połączono zaś wydarzenia te w czasie celowo, ażeby gości z dalszych miast i wielkich mas ludności z powiatu nie narażać na podwójne koszty, lecz umożliwić im wzięcie udziału w obu fragmentach obchodowych w jednym dniu.

Komitet Budowy Pomnika Henryka Sienkiewicza powstał w dniu 7 stycznia 1933 r. na zebraniu pod przewodnictwem ks. dziekana Andrzeja Mazurkiewicza. Wyłoniono wtedy komitet wykonawczy i 5 sekcyj, a mianowicie: techniczną z przewodniczącym inż. Ludomirem Rackiewiczem na czele i członkami: Bolesławem Kruszewskim, Eligjuszem Winklerem, Kalikstem Szymonowiczem i Janem Stan. Majewskim; dochodową z Marją Ostrowską, jako przewodniczącą oraz Antoniną Majewską i Celiną Nowińską, jako członkiniami; propagandową z przewodniczącym Janem St. Majewskim i członkami: B. Górnym i K. Szymonowiczem; dekoracyjną z przewodn. E. Uszyńską i rewizyjną z przewodniczącym Z. Szymanowskim.

W dniu 10 stycznia komitet wykonawczy wyłonił z pośród siebie prezydjum, do którego weszli: dyr. Białecki, jako prezes, C. Nowińska — viceprezeska, Teodozjusz Nowiński — skarbnik i K. Szymonowicz, jako sekretarz. Z tym momentem wszystkie władze i organa Komitetu Budowy Pomnika przystąpiły do wytężonej pracy, ażeby sprostać podjętemu zadaniu i wznieść pomnik na z góry określony termin.

Szczupłość miejsca w niniejszej broszurce nie pozwala na zbyt szczegółowe sprawozdanie z działalności Komitetu, ofiarności społeczeństwa i t. d , z konieczności więc trzeba poprzestać na ujęciu rzeczy najbardziej niezbędnych, obrazujących najlepiej wysiłek społeczeństwa około budowy pomnika.

O ile zasługą Komitu pozostanie inicjatywa, sprężysta organizacja, wytężona praca, należyte wywiązanie się z podjętego zadania, o tyle niewątpliwą zasługą tych wszystkich, którzy złożyli choćby najskromniejszą ofiarę pieniężną, będzie to, że ofiarnością swoją umożliwili Komitetowi spełnienie obowiązku ciążącego na całem społeczeństwie łukowskiem względem Sienkiewicza. Jeśli zatem o stronę finansową chodzi, to wpływy i wydatki do dnia 1.I.34 r. były następujące:

Wpływy:

Fundusz na budowę pomnika Sienkiewicz z r. 1924zł.644.41
Większe ofiary od poszczególnych osóbzł.687.—
Ofiary zebrane na listy w urzędachzł.374.75
Ofiary od szkół łukowskich i jedynej szkoły z powiatu w Róży Starej (w tem także dochód z wieczoru Sienkiewicz. Gimn. Żeńsk. zł. 124.25)zł. 217.72
Pomoc od gmin miejskich i wiejskich powiatu łukowskiegozł.394.—
Ofiary od związków i stowarzyszeńzł.312.67
Od instytucyj handlowychzł.417.91
Dochód z kwest w dn. 9.IV. i 28.V.1933 r.zł.521.73
Ofiary od społeczeństwa żydowskiegozł.161.95
Wpływy różnezł.428.76
Razemzł.4.160.90

Wydatki:

Materjały (cement, drzewo, piasek, kartusz, medaljon i t. d.)zł.2.726.21
Robociznazł.1.378.05
Administracjazł.289.87
Różne (propaganda, dekoracja koło pomnika, zadrzewienie ulicy i t. d.)zł.338.33
Razemzł.4.732.46

Jak z powyższego zestawienia wynika, pomnik stanął kosztem blisko 5.000 zł., przyczem na Komitecie ciąży jeszcze 571 zł. 56 gr. długu.

POMNIK HENRYKA SIENKIEWICZA W ŁUKOWIE

W rzeczywistości jednak koszt wzniesienia pomnika jest znacznie większy, gdy się zważy bezpłatną pomoc wielu osób i instytucyj w naturze, jak np. honorowe zaprojektowanie pomnika, użyczenie koni przez magistrat, garnizon i insp. szkolny, 8 m3 kamieni od Stanisława Lewickiego, 150 m3 leszu od władz kolejowych, draceny i nasiona traw od firmy ogrodniczej Hozakowskiego w Toruniu, sadzonki kwiatów od Eugenji Uszyńskiej i Romanowej Dmochowskiej, pomoc Zarządu Drogowego w niwelacji terenu i t. d., co w skromnem przeliczeniu na pieniądze daje sumę zgórą 1.000 zł. Tu także należy wspomnieć o cennej współpracy Zofji Ekiertówny, jako dekoratorki wieczoru Sienkiewiczowskiego, b. wychowanek gimn., jako kwestarek i uczennic, które wykonały około półtora tysiąca kwiatków kwestarskich, oraz wielu, wielu innych osób, które w różny sposób dopomogły Komitetowi w jego pracach.

Z odsłonięcia pomnika: przemówienie członka Komitetu Majewskiego, delegacje z wieńcami, podpisanie aktu przez córkę Sienkiewicza, wejście wojewody Rożnieckiego, przemówienie burmistrza Stilkra, czołowy fragment publiczności.

Uroczystość odsłonięcia pomnika wypadła nadspodziewanie wspaniale, imponująco, przy udziale około 15.000 uczestników i odbiła się gromkiem echem po całej Polsce. Nieomal wszystkie dzienniki, bez względu na zabarwienie polityczne, wszystkie tygodniki i czasopisma literackie zamieściły odpowiednie wzmianki i ilustracje, a niektóre z nich, jak np. “Kurjer Warszawski”, “Kurjer Polski”, krakowski “Ilustrow. Kurjer Codzienny”, poznańska “Tęcza”, prasa lubelska i wiele, wiele innych organów prasowych — zamieściły dłuższe komunikaty na ten temat. Najpiękniejszą pochwałę dla Łukowa wyraziła z tego powodu “Mucha”, pismo satyryczno – polityczne, w No 24 z dn. 9.VI.1933 r. w następującym wierszyku:

Oto miasto, oto ludzie
Co nie toną w śpiączki nudzie
I dziś zwłaszcza Polska powie:
“Bije mocny duch w Łukowie!”
Bo dla Ziemi Syna swego,
Sienkiewicza genjalnego,
Łukowianie drodzy, mili,
Piękny Pomnik wystawili.
W chwili, kiedy wszyscy jęczą,
Kryzys i podatki dręczą,
Kiedy każdy: “ona z onym”,
Łażą z nosem wydłużonym,
Znalazł naród się w Łukowie,
Ze społeczną sprawą w głowie,
Co pisarza wielkiej sławy,
Uczcił prędzej od Warszawy”.

Natomiast najbardziej zwięzły i rzeczowy, a równocześnie wszechstronny opis przebiegu Uroczystości Sienkiewiczowskiej dała “Gazeta Powiatu Łukowskiego” w artykule wstępnym pióra Wacława Benendy p. t. “Łuków w hołdzie Henrykowi Sienkiewiczowi”. Artykuł ten, zamiast własnego opisu, który mógłby być subjektywny lub niedokładny, na zakończenie niniejszego rozdziału w całości przytaczam. Brzmi on, jak następuje:

“Bieżący rok jest rokiem jubileuszowym, rokiem siedemsetnym istnienia naszego miasta.

Łuków i jego okolica — to stara ziemia polska. Nie miał on jednak szczęścia wyrosnąć na olbrzyma. Nie leży on na żadnym szlaku, którym dążą płody pracy ludzkiej, ani nie osiadł w miejscu bogactw naturalnych.

Inne natomiast bogactwa są jego udziałem.

Jak człowiek, który nie tylko chlebem i solą żyje, tak i Łuków wyrósł nie z soli ani z roli, lecz z potrzeby obrony wschodnich rubieży Polski w zaraniu Jej istnienia.

Minęły czasy łuczników i pancernego rycerstwa. Granice Polski posunęły się daleko ku wschodowi. Łuków przestał być warownią obronną, lecz tradycje przodków dalej płynęły we krwi jego mieszkańców i powoływały wciąż nowe zastępy bojowników o wolność i niezależność Polski. Korowód Łukowian snuje się jak złota nić w długiej tkaninie zmagań narodu polskiego w okresie jego martyrologji. W tym to czasie ziemia łukowska poczęła rodzić kwiaty ducha ludzkiego, wśród których najpiękniejszym stał się syn jej — Henryk Sienkiewicz.

Dumni jesteśmy, że na ziemi naszej ujrzał świat Ten, który rozsławił imię Polski po całym globie ziemskim.

Aby nadać widomy znak tej serdecznej więzi, jaka nas łączy z imieniem twórcy nieśmiertelnej “Trylogji” i “Quo Vadis”, powstał projekt budowy pomnika Henryka Sienkiewicza w Łukowie, Myśl ta, zrodzona przed laty, podjęta obecnie przez grono ludzi dobrej woli, została szczęśliwie dla nas Łukowian w dniu 28 maja b. r. zrealizowana.

W dniu tym odbyła się wspaniała uroczystość odsłonięcia pomnika. Łuków już w przeddzień przybrał wygląd odświętny. Tysiące młodzieży zalały jego ulice. W dniu uroczystości rzesze przybyłych wzrosły do rozmiarów, których nie powstydziłyby się i wielkie miasta.

O godzinie 9:30 rano uroczystość zaczęta została mszą połową na boisku sportowem, skąd około godziny 11-ej ruszył kilkunastotysięczny pochód w stronę pomnika H. Sienkiewicza.

Uroczysty akt odsłonięcia poprzedziło przemówienie członka Komitetu Budowy Pomnika, p. J. St. Majewskiego, jednego z najgorliwszych propagatorów i realizatorów myśli wzniesienia genjalnemu pisarzowi w stolicy ziemi Łukowskiej pomnika, który by stał się wyrazem hołdu dla niespożytych zasług Tego, który krzepił ducha narodowego w najcięższych dla nas terminach.

Powitawszy przedstawicieli władz państwowych — Wojewodę Lubelskiego, Dr. Józefa Rożnieckiego, Starostę Łukowskiego, Dr. Jana Siokałę, najbliższą rodzinę wielkiego pisarza — syna Henryka Józefa Sienkiewicza i córkę Jadwigę Korniłowiczową, przedstawicieli nauki, literatury oraz przybyłe liczne organizacje społeczne, szkoły i delegacje z całego powiatu i sąsiednich miast, przedstawił zgromadzonym genezę budowy, poczem nastąpiło odczytanie i podpisanie aktu erekcyjnego oraz wmurowanie go w cokole pomnika.

Punktualnie o godzinie 12-tej przy dźwiękach hymnu narodowego, odegranego przez orkiestrę Państw. Gimn. Męsk. w Łukowie, p. Wojewoda Lubelski dokonał odsłonięcia pomnika, a następnie odbyło się przekazanie go miastu.

Prezydent Łukowa, p. A. Stilkr, przyjmując pomnik, wyraził gorące podziękowanie społeczeństwu całego powiatu za tak piękny dar, ofiarowany miastu i zapewnił, że pomnik otoczony zostanie szczególną pieczą władz miejskich.

Następnie przemawiali pp.: Antoni Bogusławski — imieniem Tow. Literatów i Dziennikarzy, Jan Sołtan — imieniem Kasy Literackiej, Dr. Leon Kryński — im. Tow. Nauk. Warszawskiego, Dr. Kamykowski — im. Tow. Nauk. Lub., Ks. Dr. Kresa — im. Komitetu Budowy Kopca-Pomnika w Okrzei oraz przedstawiciel łukowskiego społeczeństwa żydowskiego, p. Halpern.

Po przemówieniach nastąpiło składanie niezliczonych wieńców u stóp pomnika.

Uroczystości zakończono defiladą oddziałów strzeleckich, rezerwistów, przysposobienia wojskowego, harcerstwa, straży pożarnych, związków młodzieżowych, cechów i licznie przybyłych z całego powiatu szkół.

Uroczystość wypadła imponująco, dzięki sprawnej organizacji, za co należy się Komitetowi całkowite uznanie.

Odsłonięcie pomnika Henryka Sienkiewicza stało się najwznioślejszą i najpiękniejszą uroczystością, zorganizowaną w roku jubileuszowym miasta Łukowa”.

Autor: Jan Stanisław Majewski
“Rok Jubileuszowy Miasta Łukowa” – 1934 r.
Źródło: Miejska Biblioteka Publiczna w Łukowie

1 komentarz

  1. […] Te ruszyły w dniu wczorajszym 18 lipca. By jednak modernizacja nie przypomniała tej ze Stoczka Łukowskiego (artykuł na ten temat można przeczytać TUTAJ), zorganizował się społeczny komitet, który będzie monitorował postępy i zakres wykonywanych prac. Mamy nadzieję, że prace zostaną wykonane w sposób staranny i fachowy, aby pomnik Henryka Sienkiewicza w Łukowie był chlubą naszego miasta. Więcej o pomniku można przeczytać na portalu Łuków Historia pod tym adresem. […]

Dodaj komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.