Związany z Łukowem w okresie bardzo ważnym dla dziejów miasta, Stefan Zdanowski jest dzisiaj na naszym terenie postacią zupełnie nieznaną, jednocześnie zaś godną przypomnienia ze względu na rolę jaką przyszło mu w Łukowie odegrać.

Urodził się w sierpniu 1897 roku w Siedlcach, gdzie spędził dzieciństwo i zaczął uczęszczać do szkoły kierowanej wówczas przez Radlińskiego. Wkrótce jednak z powodu wyjazdu rodziców w Kieleckie opuścił szkolę i po paru latach nauki prywatnej wstąpił na II kurs seminarium nauczycielskiego w Siennicy.

Stefan Zdanowski jako absolwent seminarium nauczycielskiego.
Zdjęcie wykonano w 1915 r.

Ukończył go wiosną 1915 roku przed ewakuacją Moskali, zaś na jesieni podjął pracę nauczyciela we wsi Iwowe koło Stoczka Łukowskiego, zaś w roku szkolnym 1916/17 pracował już w jednej ze szkół w Łukowie. Jeszcze w Siennicy przystąpił do działalności konspiracyjnej w organizacjach wolnościowych. Po powstaniu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) Stefan Zdanowski od początku był jej członkiem. Najpierw służył jako szeregowiec, a następnie ukończy konspiracyjną szkolę podoficerską, potem zaś oficerską. Przyjechał do Łukowa jako podoficer POW i został przybocznym miejscowego komendanta. Jesienią 1916 roku został ogłoszony akt 5 listopada →. Odbywały się wtedy obchody rocznicy Powstania Listopadowego, podczas których w Stoczku ćwiczyły plutony z całego powiatu. POW stopniowo rozkonspirowuje się. W Łukowie POW bierze oficjalnie udział w uroczystościach. Zmienia się wówczas polityka okupantów. Następują represje, rewizje w komendzie POW, a w grudniu 1916 roku dochodzi do aresztowania samego komendanta. W lipcu 1917 roku aresztowano całą komendę POW. Stefan Zdanowski początkowo zostaje wywieziony do Szczypiorna, następnie zaś do Hawelbergu i Holzminden. W grudniu 1917 roku wrócił do Łukowa i ponownie objął posadę nauczyciela. Został entuzjastycznie powitany przez grono pedagogiczne byłych szkół ludowych powiatu łukowskiego, zrzeszone w konspiracyjnym “Nauczycielskim Kole Niepodległościowym” oraz w legalnym oddziale “Zrzeszenia Nauczycielstwa Szkół Początkowych”. Po wyjeździe do Warszawy swego prezesa Michała Wierzejskiego, nauczyciele na pierwszym zebraniu wybrali jednogłośnie Stefana Zdanowskiego na prezesa organizacji. Władze zagroziły zamknięciem oddziału Zrzeszenia, lecz mimo pozornych nowych wyborów funkcję prezesa piastuje faktycznie Stefan Zdanowski. Jako nauczyciel był obowiązkowy aż do przesady, zaś jako przedstawiciel swego środowiska bronił jego honoru z wielką godnością i taktem, gdzie tego było trzeba.

Stefan Zdanowski, fotografię wykonano przed 1920 r.

Stefan Zdanowski, fotografię wykonano przed 1920 r.

Mimo pozostawiania pod nadzorem niemieckich władz okupacyjnych, Stefan Zdanowski obją komendę Łukowskiego Łukowskiego Obwodu POW, pozostając na tym stanowisku do chwili rozbrojenia Niemców, uczestnicząc w nim razem z por. Eugeniuszem Kwiatkowskim, Komendantem Placu w Łukowie (późniejszym ministrem i w wicepremierem rządu polskiego).

Stefan Zdanowski porzucił pracę nauczycielską, poświęcając się wyłącznie wojskowości. Po ukończeniu uzupełniającego kursu dla oficerów, w randze podporucznika, wyruszył na front bolszewicki, początkowo północno-wschodni, a następnie południowo-wschodni. W lipcu 1920 roku walczył w 40-tym Pułku Strzelców Lwowskich i zginął śmiercią bohatera w okolicy Tarnopola w dniu 29 lipca.

Jego imię i nazwisko znalazło się na tablicy poświęconej łukowskim Peowiakom, odsłoniętej na ścianie budynku Starostwa Łukowskiego w listopadzie 1934 roku. Tablica ta została podczas II wojny światowej usunięta przez Niemców i losy jej były bardzo długo nieznane, aż przypadkiem odnaleziono ją na jednej z budów w Lublinie w 1981 roku, pękniętą w połowie i z ubytkiem. Przywieziono ją do Łukowa w następnym roku, zaś po jej odrestaurowaniu ponownie uroczyście poświęcono i odsłonięto na dawnym miejscu w listopadzie 1989 roku. Od tej pory głosi nadal chwałę i bohaterstwo żołnierzy POW obwodu łukowskiego, ze Stefanem Zdanowskim na pierwszym planie.

Nadmienić trzeba, że imię Stefana Zdanowskiego nosiła w ostatnich latach przed II wojną światową ulica poprzednio Ogrodowa, obecnie Dra Dmocha. Może znajdzie się jakiś sposób przywrócenia i utrwalenia pamięci naszego zasłużonego, a dotąd zapomnianego bohatera walki o Niepodległość? Może udałoby się przywrócić nazwę ulicy P.O.W., którą nosiła przed wojną dzisiejsza ulica B.W.P,?… (w 2014 Jana Pawła II)

(Życiorys Stefana Zdanowskiego opracowano na podstawie artykułu Stanisława Kruczka-Wirskiego z Nr 7 “Gazety Łukowskiej” z 1924 roku)

Autor: Łukowiak
Źródło: “Nowa Gazeta Łukowska” 7/95

Poniżej przedstawiamy dokładnie odwzorowaną treść artykułu źródłowego.

Życiorys ś.p Stefana Zdanowskiego

Ś. p. Stefan Zdanowski urodził się w Siedlcach, w sierpniu 1897 r. tam spędził dzieciństwo i zaczął uczęszczać do szkoły Podlaskiej, pozostającej wówczas pod kierownictwem p. T.Radlińskiego. Wkrótce jednak z powodu wyjazdu rodziców w Kieleckie opuścił szkołę i dopiero po paru latach prywatnej nauki wstąpił do seminarjum nauczycielskiego w Siennicy na II-gi kurs.

Seminarjum ukończył na wiosnę 1915 r., przed ewakuacją Moskali i, w tym samym roku, w jesieni obejmuje posadę nauczyciela we wsi Iwowe koło Stoczka. Pozostaje tam jednak tylko przez jeden rok szkolny, a w następnym 1916 r. zostaje nauczycielem w jednej ze szkół ludowych w Łukowie.

Ś. p. Stefan Zdanowski jeszcze za czasów pobytu swego w Siennicy przystępuje do pracy konspiracyjnej w organizacjach wolnościowych, szerzących się coraz bardziej między postępową patrjotyczną młodzieżą. Do Siennicy przybywają emisarjusze z za kordonu od organizacji Strzeleckich i zakładają wśród tamtejszej młodzieży koła patryjotyczne, o ideologji legjonowej. Ustąpienie Moskali z Polski zastaje już młodzież zorganizowaną — szeregi legjonowe rosną — lecz wkrótce wychodzi rozkaz zaprzestania dalszego werbunku — natomiast powołana zostaje do działalności w kraju “Polska Organizacja Wojskowa”. Ś. p. Stefan Zdanowski od początku zostaje jej członkiem, najpierw szeregowcem, następnie kończy konspiracyjną szkołę podoficerską i wreszcie oficerską.

Do Łukowa przyjeżdża jako podoficer P. O. W. i zostaje przybocznym miejscowego komendanta.

Jest to jesień 1916 r. — następuje ogłoszenie aktu 5 listopada →. P. O. W. po części się rozkonspirowuje — na obchodzie rocznicy powstania listopadowego w Stoczku plutony z całego powiatu odbywają ćwiczenia na rynku.

W Łukowie P. O. W. bierze oficjalnie udział w uroczystościach. Polityka okupantów się zmienia, następują represje, rewizja w komendzie P. O. W., aresztowanie komendanta w grudniu 1916 r., a następnie w lipcu 1917 r., całej miejscowej komendy P. O. W.

Ś. p. Stefan Zdanowski zostaje wywieziony początkowo do Szczypiorny, następnie do Hawelberga i Holcminden.

Z Holcminden wraca do Łukowa w grudniu 1917 r. i obejmuje z powrotem posadę nauczyciela.

Nauczycielstwo byłych szkół ludowych powiatu Łukowskiego, zrzeszone w konspiracyjnym “Nauczycielskim Kole Niepodległościowem”, oraz w legalnym “Oddziale Zrzeszenia Nauczycielstwa Szkół Początkowych”, wita z entuzjazmem więźnia — Kolegę.

Na pierwszem swoim zebraniu po wyjeździe na studja do Warszawy kolegi prezesa Michała Wierzejskiego, wybiera jednogłośnie na prezesa pow. Organizacji Kolegę, ś. p. Stefana Zdanowskiego.

Jakkolwiek władze okupacyjne zagroziły zamknięciem “Oddziału Zrzeszenia P. N. S. P.” to jednak pozornie zostają dokonane nowe wybory, a faktycznie sprawuje funkcje prezesa ś. p. Kolega Zdanowski. Na stanowisku nauczyciela obowiązkowy do przesady, a jako przedstawiciel nauczycielstwa z wielką godnością i taktem bronił honoru nauczycielstwa tam, gdzie tego najwięcej trzeba było.

Utrzymał on wiarę w Niepodległości Polski w najbardziej słabych jednostkach z pośród grona nauczycielskiego, a z jego inicjatywy nauczycielstwo nie uznawało okupacyjnego urzędnika szkolnego za swoją władzę przełożoną.

W ciągu jednego dnia trzech nauczycieli w tutejszym powiecie nie przyjęto do szkoły, zwiędzającego takowe, p. Runkiego. Jakkolwiek groził on internowaniem kolegom tym ś. p. Świątkowskiemu, oraz żyjącym Niemskiemu i Wesołowskiemu, to jednak, tu w Łukowie pod naciskiem miejscowych czynników uległ.

Pomimo, iż ś. p. Stefan Zdanowski pozostaje pod nadzorem władz okupacyjnych, obejmuje komendę łukowskiego obwodu P. O. W. i pozostaje na tem stanowisku, aż do chwili rozbrojenia Niemców. Porzuca pracę nauczcielską i poświęca się wyłącznie wojskowości. Kończy uzupełniający kurs dla oficerów i w randze podporucznika wyrusza na front bolszewicki, z początku północno-wschodni, a następnie południowo-wschodni. W lipcu 1920 r. walczy w 40 pułku Strzelców Lwowskich i ginie śmiercią bohaterską w okolicy Tarnopola dn. 29 lipca 1920 r.

W poległym straciła Polska dzielnego syna-obrońcę, organizująca się szkoła powszechna sumiennego, systematycznego i wybitnie zdolnego nauczyciela — wychowawcę, rodzina syna i brata, a nauczycielstwo zacnego i dobrego Kolegę. Pozostały jednak czyny, które dla obecnych i następnych pokoleń, a przedewszystkiem dla młodzieży, winny stać się wzorem miłości Ojczyzny i pracy do ugruntowania państwowości naszej.

Śpij kolego Stefanie!

Niech Ci ta Ziemia Polska, którąś ukochał nad życie lekką będzie! Idea, dla której oddałeś życie swe młode żyje i żyć będzie wiecznie.

Mieszkanko Twoje przy ulicy Ogrodowej, więzienie na Łapiguzie, szkoła, zbiórki dzienne i nocne, marsze w Serokomli, na Ciężkim, w Stoczku, Staninie, Trzebieszowie, rozbrojenie Niemców, służba w wojsku — stoją przed oczyma tych wszystkich, którzy z Tobą wspólnie pracowali na każdym polu.

Autor: St. Kruczek
Źródło: “Gazeta Łukowska” Grudzień 1924. No 7, Rok I