Obwód Armii Krajowej Łuków12 min.

Okregi Head

Początki…

W pierwszych wojennych miesiącach 1939 roku na terenie powiatu łukowskiego powstało szereg niepodległościowych organizacji, a wśród nich Służba Zwycięstwu Polski, przekształcona 8 listopada 1939 roku w Związek Walki Zbrojnej. Pierwsze struktury SZP organizowały osoby wywodzące się z różnych środowisk społecznych i politycznych. W listopadzie powstał zalążek wojskowej struktury organizacyjnej i w pierwszych dniach grudnia 1939 roku utworzono sztab powiatu, a pierwszym dowódcą mianowanym w styczniu 1940 roku przez Komendanta Okręgu mjr. J. Spychalskiego „Sochę”, został ppor. Piotr Szeleśniak „Leszek”. W październiku 1940 r. „Leszek” aresztowany przez Niemców, wysłany transportem do KL Auschwitz, ginie we wrześniu 1941 r.

W listopadzie 1940 r. Komendant Okręgu płk. Tadeusz Pełczyński mianował por. Antoniego Rucińskiego „Kazimierza” komendantem Obwodu, a na jego zastępcę wyznaczył por. Stanisława Grafika “Tadeusza”. Obaj oficerowie, po aresztowaniu przez Niemców, zostali zostali straceni – “Tadeusz” w Lublinie w czerwcu 1943 r., “Kazimierz” w Białej Podlaskiej w 1942 r..

Aresztowania i represje ze strony zarówno Niemców, jak i późniejszego aparatu bezpieczeństwa “ludowej władzy” spowodowały częste zmiany na stanowiskach dowódczych Komendy Obwodu.

Od lipca 1941 r. do lutego 1943 r. Obwodem dowodził kpt. S. Świeprawski “Bogumił”. Po nim, od marca 1943 r. do maja tego roku, dowództwo objął ppor. B. Pałyga “Florek”. W czerwcu, na krótko, bo do lipca, p.o Komendanta pełnił kpt. J. Waltenberg “Lubicz”. W lipcu 1943 r. dowództwo Okręgu mianowało Komendantem kpt. Z. Bagrowskiego “Marcina”. Dowodził Obwodem do grudnia, do aresztowania przez Niemców. “Marcin” został stracony w Lublinie w kwietniu 1944 r.. Po aresztowaniu “Marcina”, Komendantem zostaje mianowany kpt. F. Lenarczyk “Feliks” i funkcję tę pełnił od stycznia do początku września 1944 r.. Przeniesiony na stanowisko Komendanta Obwodu Radzyń Podlaski, na skutek zdrady agentów, w styczniu 1945 r. został aresztowany i po przesłuchaniach wywieziony do łagru. Do Polski powrócił w 1947 roku.

Ostatnim Komendantem Obwodu AK Łuków był por/kpt Wacław Rejmak „Ostoja”. Komendę nad Obwodem przejął 10 września 1944 r. i dowodził nim do 19 stycznia 1945 r.,do chwili rozwiązania Armii Krajowej. Po jej rozwiązaniu, kontynuował kierowanie Obwodem w ramach dotychczasowych struktur, które przekształcono w Delegaturę Sił Zbrojnych (DSZ)

Został zamordowany 18 października 1945 r. przez funkcjonariuszy bezpieki w zasadzce pod Pociechą.

Kpt. Wacław Rejmak “Ostoja”

W nomenklaturze Okręgu ,Obwód Łuków nosił kryptonimy: Łoś, Wielkie Łuki, Maciek. W oznaczeniu cyfrowym: 655, 797/III, 835. Po rozwiązaniu Armii Krajowej, powstała w jej miejsce Delegatura Sił Zbrojnych przyjęła w Obwodzie kryptonim 836.

Pod koniec października 1944 roku, Komendant Obwodu “Ostoja”, wobec nasilających się represji i zagrożeniem dekonspiracją, zmienił obowiązujące w okresie niemieckiej okupacji kryptonimy i hasła w Obwodzie, ustalając następujące: Rejon I – Ponary, Rejon II – Dukla, Rejon III – Tatry, Rejon IV – Czarnohora, Rejon IVA – Czarci Jar, Rejon V – Połonina, Rejon VI – Szamotuły, Rejon VII – Siedmiogród.
Jak szacują historycy w Obwodzie Łuków było zaprzysiężonych ogółem ok. 3,5 do 4 tys. żołnierzy Armii Krajowej.

Struktura organizacyjna

SZP działała w powiecie łukowskim do maja 1940 roku, by potem przekształcić się w ZWZ, z równoczesną zmianą charakteru dowodzenia – w miejsce dowództwa powiatu utworzono Komendę Obwodu. Pierwotnie, Obwód znajdował się w strukturze Inspektoratu Puławy. W 1942 roku nastąpiło przesunięcie Obwodu do Inspektoratu Radzyń.

Wiosną 1941 roku Komenda zdecydowała o podziale Obwodu na 7 Rejonów. Każdy z Rejonów obejmował 2-3 gminy.

Rejon I Ulan

Obejmował gminy Ulan, Gołąbki i Łuków. Działały tu 4 plutony w Placówkach: Kownatki, Skrzyszew, Świdry i Ulan Majorat. Jednym z pierwszych organizatorów podziemnych struktur w Rejonie był ppor. Stanisław Chmielarski „Bogdan”- późniejszy dowódca Kedywu w Obwodzie. Wraz z nim tworzyli go oficerowie i podoficerowie Wojska Polskiego, osoby związane z patriotycznymi środowiskami, mieszkańcy wsi. Jak podają historycy, w kulminacyjnym momencie w Rejonie było ponad 350 żołnierzy AK.

Pierwszym Komendantem Rejonu w okresie od kwietnia 1941 r. do marca 1943 r. był kpt. Stanisław Chmielarski „Bogdan”. Jednocześnie zorganizował w Obwodzie oddział dyspozycyjny Kedywu. Pod koniec 1943 r. przejął dowództwo Kedywu w Inspektoracie Radzyń. Po rozwiązaniu Kedywu, kpt. „Bogdan” został dowódcą OS, a po akcji „Burza” został skierowany do Obwody Radzyń Podlaski, w którym zorganizował Oddział Leśny. Zginął w zasadzce bandyckiej w czerwcu 1945 r.

W kwietniu 1943 r. dowództwo objął por. Roman Zabłocki „Roman”, a po nim, w listopadzie 1944 r., por. Jan Wiącek „Wicher”, który został zamordowany przez UB w styczniu 1946 r.

Rejon II Trzebieszów

W jego skład wchodziły gminy Celiny i Trzebieszów, w których działały 3 plutony w Placówkach: Trzebieszów, Szaniawy, Dębowica. Pierwsze zręby podziemia tworzyli ppor. Michał Owczarczyk i ppor. Józef Cap „Konrad” który od kwietnia 1941 r. do czerwca 1943 r. był też Komendantem Rejonu, a po jego aresztowaniu dowództwo objął ppor. Marian Izdebski „Antoni”. Po jego przeniesieniu w lutym 1944 r. do komendy Obwodu, Komendantem mianowano ppor. Mariana Mościckiego „Mikołaja”, którego w sierpniu 1944 również przeniesiono do Obwodu.

Kolejnym, który przejął dowództwo Rejonu był ppor. Zygmunt Wolanin „Jerzy”, dotychczasowy dowódca placówki NSZ. Ostatnim Komendantem od stycznia do sierpnia 1945 r. był ppor. Tadeusz Polesa „Brzoza”.

Rejon III Stanin

Rejon który tworzyły gminy Stanin i Tuchowicz, był zorganizowany tuż po decyzji Komendy Obwodu o utworzeniu nowej struktury Obwodu. W Rejonie działały 4 plutony w Placówkach: Wesołówka, Kopina, Gózd i Nowa Wróblina. Pierwsze struktury w placówkach Stanin i Tuchowicz tworzone zostały tuż po kampanii wrześniowej. Jej założycielami byli m.in. ppor. Stanisław Zdun „Zawisza”, kpr. podch. Czesław Krasuski „Zawisza”, por. Stanisław Grafik „Tadeusz”, Stanisław Brzozowski i wielu innych działaczy społecznych. Po utworzeniu Rejonu pierwszym dowódcą od kwietnia 1941 r. do stycznia 1942 r. został ppor. S. Zdun. Po jego śmierci dowództwo przejął kpr. podch. Czesław Krasuski, który kierował Rejonem do lutego 1943 r., na skutek zagrożenia aresztowaniem opuścił on Rejon, a na jego miejsce wyznaczono p.o komendanta Władysława Ochnika „Wrzosa”.

Od lipca do października 1943 strukturami dowodził por. Antoni Krasuski „Rumsza”. Zginął on 15 października. Na jego miejsce mianowano por. Władysława Kulikowskiego „Kłosa”. Kierował Rejonem do sierpnia 1945 r.

Rejon IV Stoczek

Obejmował miasto Stoczek Łukowski i gminy: Mysłów i Prawdę. Zalążek struktury niepodległościowej powstał już w listopadzie 1939 r. Inicjatorem jego budowy był ppor. W. Kaczor „Gawron”. W Rejonie, podobnie, jak w innych, działały 4 plutony w Placówkach: Stoczek, Kobiałki, Róża Stara, Kienkówka. Pierwszym komendantem był ppor. W. Kaczor, który w czerwcu 1941 r. został skierowany z misją wywiadowczą za Bug, z której nie powrócił. Komendę objął po nim st.sierż. Wojciech Barej „Kostek”.

W lipcu 1943 r. z Rejonu została wydzielona gmina Mysłów, przyjmując nazwę Rejon IVA Mysłów. Komendantem został kpr. pchor. Czesław Krasuski „Wyrwicz”.

Rejon V Wojcieszków

W skład Rejonu wchodziły gminy: Wojcieszków, Adamów i Serokomla. Pierwsza grupa konspiracyjna powstała w Adamowie w październiku 1939 r. Jej organizatorem był miejscowy lekarz, por. Kazimierz Śniegocki. W skład grupy weszli późniejsi organizatorzy ZWK­AK z Serokomli, Adamowa, Wojcieszkowa i okolicznych miejscowości. W 1940 r. Niemcy dokonali szeregu aresztowań. Wielu członków podziemia rozstrzelano, a pozostałych wywieziono do obozów koncentracyjnych.

W Rejonie aktywnie działy 3 plutony (17 drużyn) w Placówkach: Wola Gułowska, Bielany, Hermanów.

Pierwszym Komendantem Rejonu do kwietnia 1943 r. był wachm. Józef Hołyński „Tomasz”, nauczyciel z Burca.

W maju tego roku, Komendantem Rejonu został mianowany ppor. Piotr Żudrak „Tadeusz”, oficer Kedywu. W marcu wykonał on w Białej Podlaskiej wyrok WSS AK na gestapowcu M. Szymańskim.

„Tadeusz” zginął w październiku 1944 r. w Hermanowie z rąk funkcjonariuszy PUBP z Łukowa.

Po śmierci „Tadeusza” dowództwo Rejonu, do sierpnia 1945 r., objął ppor. Wacław Kaczorkiewicz „CoTo”. Po powstaniu organizacji WiN we wrześniu 1945 r., por. Kaczorkiewicz był jej dowódcą tutejszego Rejonu.

Rejon VI Radoryż

Rejon tworzyły 2 gminy: Radoryż i Jarczew. Pierwsze zręby organizacyjne SZP założył por. Klemens Drewnowski „Zenon” wraz z grupą żołnierzy i podoficerów WP. Silnym ośrodkiem ruchu oporu w Rejonie był dworek rodziny Hulanickich-­Szulców w Anielinie, w którym wielokrotnie odbywały się narady Dowództwa Obwodu. Jadwiga Hulanicka – Szulc „Wisia”, która zginęła w potyczce pod Gręzówką, pozostała partyzancką legendą Ziemi Łukowskiej.

Rejon dysponował 3 plutonami.

Pierwszym Komendantem do września 1941 r. był st. sierż. Aleksander Tomasik „Żbik”. Aresztowany, zginął w Auschwitz w 1942 r. W styczniu 1942 r. Komendantem mianowano ppor. Antoniego Potyrę „Królika”. Po przeniesieniu we wrześniu 1944 r. do Komendy Obwodu, na jego miejsce wyznaczono sierż. Stanisława Piszcza „Pomorzanina”, który dowodził Rejonem do stycznia 1945 r.

Rejon VII Przytoczno

obejmował gminy Białobrzegi, Łysoboki, część Serokomli i miasto Kock. W Rejonie operowały 3 plutony w Placówkach: Lendo Wielkie, Białobrzegi, Wola Blizocka. Podobnie, jak w innych Rejonach Obwodu Łuków, tuż po zakończeniu kampanii wrześniowej również na terenie przyszłego Rejonu VII powstały struktury różnorodnych organizacji niepodległościowych. Większość z nich weszła w skład SZP, a następnie ZWZ­AK.

Pierwszym i długoletnim Komendantem Rejonu, od kwietnia 1941 do kwietnia 1945 r., był por. Zygmunt Bełdycki „Adam”. Po nim Komendę objął ppor. Stefan Grzechnik, który kontynuował działalność w strukturach WiN.

Komenda Obwodu

Po przekształceniu w styczniu 1940 r. dowództwa powiatu w Komendę Obwodu, utworzono w niej pięć Referatów, w których kierownictwo objęli doświadczeni oficerowie. Poza tym, w skład Komendy weszły: Wojskowa Służba Ochrony Powstania, Wojskowa Służba Kobiet i Duszpasterstwo z kapelanem Obwodu ks. Aleksandrem Zarembą „Mrówką” na czele.

Jednym z priorytetów Komendy było przygotowanie kadry dowódczej na poziomie plutonów i drużyn. W tym celu utworzono w Rejonie III i IV konspiracyjne szkoły podoficerskie w których szkolenie prowadzono w oparciu o wytyczne z Komendy Okręgu. Program szkolenia obejmował m.in. naukę o broni, strzelanie, zajęcia z taktyki oraz ćwiczenia praktyczne w terenie.

W Rejonach odbywały się szkolenia żołnierzy prowadzone przez doświadczonych dowódców drużyn i plutonów.

Gdy w styczniu 1943 r. w miejsce Związku Odwetu powołano Kierownictwo Dywersji Bojowej, w Obwodzie łukowskim jednym z pierwszych organizatorów patroli był por. S. Chmielarski „Bogdan”. Utworzono 4 patrole, z których w połowie 1943 r. utworzono Oddział Dywersji Bojowej pod dowództwem „Bogdana”. Jego zadaniem była walka z okupantem w sferze wojskowej oraz cywilnej ­gospodarczej.

Ważnym zadaniem było zwalczanie band kryminalnych, które działały na terenie Obwodu.

Por. S. Chmielarski „Bogdan”

W listopadzie 1943 r. „Bogdan” został przeniesiony do Inspektoratu Radzyń, a dowodzenie Oddziałem Dywersji objął por. Wacław Rejmak „Ostoja”, który wcześniej został przeniesiony do Obwodu Łuków na stanowisko oficera dywersji w Obwodzie. Oficerem wprowadzającym por. „Ostoję” na teren Obwodu był Komendant V Rejonu Wojcieszków por. P. Żudrak „Tadeusz”.
Oddział w kulminacyjnym okresie liczył 80 ludzi. Jak podają źródła, przez jego szeregi przewinęło się ok. 350 żołnierzy.

W 1944 r. Niemcy, w obliczu ofensywy Armii Czerwonej, nasilili akcje przeciwko polskiej partyzantce by wyeliminować zagrożenie dla swych wojsk na zapleczu frontu. W związku z tym, wzrastało niebezpieczeństwo dekonspiracji żołnierzy Podziemia.

Komenda Obwodu podjęło decyzję o utworzeniu leśnego obozu partyzanckiego dającego m.in. możliwość schronienia żołnierzom zagrożonym aresztowaniem. Komendant Obwodu kpt. „Feliks” wyznaczył do rozpoznania i organizacji obozu por. Piotra Nowińskiego „Pawła”. Został on również pierwszym Komendantem Oddziału Leśnego OL, przemianowanego w maju na Oddział Partyzancki OP I/35 pp, działającego w strukturach 35. pułku piechoty 9. Podlaskiej Dywizji Piechoty AK..

Wybór lokalizacji padł na kompleks leśny Jata, w sąsiedztwie istniejącego już obozu NSZ. Po uzgodnieniach w kwietniu 1944 r. z dowództwem obozu Narodowych Sił Zbrojnych, przystąpiono do budowy obozu.

Pierwsi żołnierze wprowadzeni na teren tworzonego obozu przeszli z IV Rejonu AK Stoczek. 28 maja tego samego roku, w obozie miała miejsce uroczystość poświęcenia sztandaru i złożenia przysięgi.

W czerwcu, do obozu przybył Oddział Kedywu kierowany przez „Ostoję”. Nastąpiła reorganizacja ­ Oddział Leśny wraz z Oddziałem Kedywu weszły w skład zgrupowania, którego dowódcą został por. „Ostoja”. W lipcu, liczebność Oddziału wzrosła do 300 ludzi.

W trakcie działań bojowych, najcięższe straty Oddział poniósł 20 lipca 1944 pod Kryńszczakiem, gdzie żołnierze I batalionu starli się z przeważającymi siłami niemieckimi. Zginęło 25 żołnierzy, a wśród nich, legendarna „Wisia” ­ Jadwiga Holnicka – Szulc.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej i posuwającymi się za nią oddziałami NKWD i UBP, nastąpiły masowe aresztowania, rozstrzeliwania i wywózki żołnierzy Armii Krajowej w Obwodzie. Ich kulminacja nastąpiła 1 listopada 1944 r., gdy NKWD i UBP aresztowały blisko 200 osób związanych z Obwodem Łuków. Represje i aresztowania trwały przez kilka lat. Ich ofiarą stał się również kpt. Wacław Rejmak „Ostoja”, który wraz z adiutantem ppor. M. Kańskim „Czeczotem” , 18 października 1945 r. zostali zastrzeleni w ubeckiej zasadzce pod Pociechą.

Autor: Piotr Żudrak

Bibliografia:

Tadeusz Kulik „Niech nam Jata w pamięci zostanie” Warszawa 1997.
Jerzy Sroka „9. Podlaska Dywizja Piechoty AK” Biała Podlaska 1995.
Arkadiusz Kwieciński praca magisterska „Obwód ZWZ­AK Łuków 1939-­1945” KUL 1988.
Zygmunt Cichosz „Obwód Armii Krajowej Łuków „Łoś”, „Wielkie Łuki”, „Maciek” 1939­-1945” Łuków 2009.

Dodaj komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.