Kolejna rocznica odzyskania Niepodległości w listopadzie jest okazją do poszerzenia wiedzy o tamtych dniach, gdy jak mówiono “niepodległość nam wybuchła”. Nie było to takie proste, wszak powstawanie odrodzonego państwa polskiego było pewnym procesem, podczas którego wydarzenia poszczególne następowały szybko i niejako nakładając się i stąd mogło być właśnie to wrażenie “wybuchania”.

Dla pełniejszego obrazu warto zapoznać się z przebiegiem wydarzeń tamtych dni zestawiając je w odniesieniu do dwóch miejscowości, położonych blisko siebie, nieco ponad 30 km: Łukowa i Międzyrzeca. by zobaczyć, jak bardzo różny miały charakter.

Najpierw kilka słów wstępu: Region nasz po usunięciu w roku 1915 Rosjan ( z Łukowa wyszli rankiem 12 sierpnia ) dostał się na parę tygodni w ręce austriackie, a potem na trzy lata zadomowili się tu Niemcy ( Wieprz rozgraniczał tereny okupacji niemieckiej i austriackiej ). Kolejno więc wszyscy zaborcy okupowali Łuków. W mieście na pewien czas zapanował chaos, pogłębiony ucieczką burmistrza Józefa Różyckiego z Rosjanami. Trzeba podkreślić fakt sprawnego przejęcia opuszczonych agend przez społeczeństwo łukowskie, uprzedzające w ten sposób ewentualne posunięcia okupantów. Łukowianie byli dobrze przygotowani do nadchodzących zmian: mocno szykanowani i represjonowani przez Moskali po Powstaniu Styczniowym ( 12-krotnie zwiększono załogę wojskową w mieście! ), rusyfikowani – potrafili przy pomocy wielu światłych i zdolnych jednostek o dużym autorytecie przeciwstawiać się złowrogim zakusom, walczyć o szkołę i język polski, organizować różne formy pracy kulturalnej i oświatowej, co zaowocowało właśnie w tych momentach przełomowych. Samorząd miasta powstały w tym okresie stawiano jako wzór na terenie b. Królestwa Kongresowego. Fenomenem łukowskim było powstanie tzw. Łukowskiej Rady Powiatowej, wyłonionej z zawiązanego początkowo Komitetu Obywatelskiego, który to organ stał się wspaniałą szkołą działania i mądrej myśli politycznej dla miejscowych działaczy, doskonale zorientowanych w potrzebach lokalnych. Ich praca była tolerowana przez okupanta. Nie można pominąć nazwisk osób tak zasłużonych, jak. Wacław Biernawski – przewodniczący Łukowskiej Rady Powiatowej, Stanisław Szałowski, Stanisław Raczyński, Michał Lewoncewicz – naczelnik Milicji Miejskiej, Bronisław Chąciński – przewodniczący Rady Miejskiej, Bronisław Przedpełski – dyr. szkoły średniej; ponadto jeszcze Teodozjusz Nowiński – aptekarz, Teodozjusz Marcińczak – rzemieślnik i wielu innych. W rozwoju świadomości obywatelskiej i wyrobienia społecznego niezapomniane są też zasługi Łukowskiego Koła Ziemianek, Ochotniczej Straży Ogniowej, ZHP, Stowarzyszenia Kulturalno – Oświatowego “Ogniwo”.

Dodać należy fakt ukazywania się w Łukowie różnych tytułów prasy lokalnej. Na początku duże zasługi położyli w tej dziedzinie: Stanisław Raczyński i Eugeniusz Kwiatkowski (późniejszy wicepremier).

Działalność organów lokalnych nie przebiegała bezkonfliktowo: częste były przypadki starć z władzami niemieckimi, które miały swego przedstawiciela w osobie tzw. “pierwszego burmistrza”, zaś drugim był Polak. Niemców było kolejno trzech: major Cour, wkrótce po nim major von Bredow, a w latach 1917-18 Knoth, który ustąpił w lipcu 1918 roku na rzecz dra Jana Grabowskiego, który jednak nie pozyskał sobie Rady Miejskiej. Wśród ogólnego biegu wydarzeń, gdy waliły się w gruzy władze państwa niemieckiego i koniec wojny rychło nadciągał, Polacy szykowali się do przejęcia wszelkich urzędów i stworzenia własnych form zapewnienia porządku i bezpieczeństwa. 10 listopada 1918 roku Rada Miejska na posiedzeniu wezwała Niemców do pozostawienia wszelkich rzeczy i spraw miasta i obywateli. Uchwaliła ponadto powołanie straży, nad którą sprawować miała nadzór komisja w składzie: Michał Lewoncewicz, Antoni Stiikr, Michał Kamiński.

Ciekawie tamte dni wspomina Maria Skarżyńska, wybitna działaczka społeczna, zaangażowana w Lidze Kobiet Pogotowia Wojennego i przeżywająca bezpośrednio momenty likwidowania okupacji niemieckiej w Łukowie, w numerze 6 z 1928 “Gazety Powiatu Łukowskiego” →. Oto krótkie fragmenty:

Por. Eugeniusz Kwiatkowski ( późniejszy minister i wicepremier ) został “Komendantem Placu” w Łukowie, zaś oddziałami P.O.W. dowodził por. Stefan Zdanowski, nauczyciel i działacz, niepodległościowy, poległy w bitwie pod Tarnopolem w lipcu 1920 roku.

Grób Stefana Zdanowskiego w Siedlcach. Fot. A. Ścichocki

Piotr Łossowski w swej książce “Zerwane pęta – usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku” wydanej w 1989 roku pisze:

Mamy więc dwa opisy: osoby uczestniczącej w wydarzeniach (M. Skarżyńska) oraz autora z innego okresu. Nie szkodzi znać obydwa.

I jeszcze o Międzyrzecu Podlaskim. Józef Geresz, autor książki “Międzyrzec Podlaski dzieje miasta i okolic”, wydanej w roku 1955, pisze, że:

Dowiadujemy się dalej, że początkowo 12 XI ujawniła się, słaba liczebnie, powołana przez ks. Władysława Augustynowicza, zaledwie przed trzema tygodniami organizacja “Samopomoc”, jako komórka P.O.W.. Niewyszkoleni jeszcze i nie uzbrojeni ludzie utworzyli mieszane polsko – niemieckie warty ochronne, by opanować szerzący się chaos tak wśród zrewolucjonowanych Niemców, jak i skorych do rabunków Polaków. Rozbrojony komendant niemiecki hauptmann Kwapp nosił się z zamiarem odwetu. 13 listopada przybył do Międzyrzeca z Łukowa oddział P.O.W. pod dowództwem sierżanta Ignacego Zowczaka, który przy pomocy fortelu doprowadził do rozbrojenia Niemców. W tym czasie z wyjątkiem Białej Podlaskiej we wszystkich miastach i miasteczkach Niemcy byli rozbrojeni. Niestety, okazało się, ze rozwijanie akcji opanowywania terenu przerastały możliwości polityczne, organizacyjne i wojskowe 26-letnicgo Zowczaka. Nie zdołano zapewnić porządku i sprawności organizacyjnej formowanym agendom polskim, zaniedbano nawet przygotowań do ewentualnej obrony przed odwetem niemieckim od strony Białej Podlaskiej, gdzie stacjonowały spore siły okupanta. Nie doszło też do porozumienia z przybyłym z Łukowa oddziałem P.O.W. w liczbie ok. 40 ludzi pod dow. por. Zdanowskiego, który krytycznie ocenił sytuację w Międzyrzecu. Nie mogąc nawiązać współpracy z Zowczakiem, oddział Zdanowskiego powrócił do Łukowa. W nocy z 14 na 15 listopada do Białej Podlaskiej przybyli tzw. Huzarzy Gwardii ( Huzarzy Śmierci gen. von Mackensena ) i 15 XI zaatakowali Janów Podlaski, Łomazy i kierowali się ku Międzyrzecowi. Wspomożeni dywersyjno-szpiegowską działalnością miejscowych Niemców, wykorzystując brak lekkomyślnie ściągniętych przez Zowczaka straży, oddziały niemieckie nad ranem 16 XI napadły na Międzyrzec, gdzie w krótkim czasie dokonano okrucieństw mordując nie tylko większość obrońców, ale i niewinną ludność. 18 listopada Niemcy ponownie opanowali Międzyrzec i na miesiąc wróciły stare porządki, dając się we znaki Polakom. Niektórzy z obrońców ukrywali się przez długi czas przed prześladowcami. Dopiero 18 grudnia Niemcy opuścili Międzyrzec, zaś 21 XII odbył się pogrzeb Polaków w liczbie 44. Początkowo byli wrzuceni przez Niemców do dołu i oblani kwasem siarkowym. W 1931 roku oficjalnie odsłonięto pomnik ku czci poległych w czasie krwawych dni listopada 1918 roku w Międzyrzecu.

Autor: T.Milewski
Źródło: “Nowa Gazeta Łukowska” 11/96