Łuków, miasto powiatowe.14 min.

Łuków. Fot. Jacek Jakubowski.

Łuków jest jedną ze starożytnych osad pogranicznych dawnej Polski. Wiadomo, że w roku 1233 zdobyty na Jadźwingach Kock został oddany w zależność kasztelana łukowskiego, a w r. 1244 sam Łuków został napadnięty przez Jadźwingów i uległ zniszczeniu. Odbudował go wkrótce Bolesław Wstydliwy, bo już w r. 1250 jest tu znów zamek obsadzony załogą i kasztelan rządzący tą ziemią. Dla wzmocnienia załogi i nawracania pogańskich plemion, tenże król sprowadził do Łukowa Templarjuszów, a nawet, celem skuteczniejszego szerzenia chrześcijaństwa, dążył do założenia tu biskupstwa. Jakoż źródła historyczne pod r. 1249 wspominają, że “w Łukowie, pogranicznym od Litwy” niejaki Henryk, Dominikanin, był ustanowiony biskupem dla Jadźwingów.

Długi czas Łuków, jako miasto, egzystował bardzo skromnie, natomiast słynął, jako gród warowny. Jeszcze w r. 1374 król Ludwik, wyliczając zamki w wojew. Sandomierskiem, wymienia ich 6, a między nimi Łuków, w następującej kolejności: Sandomierz, Zawichost, Lublin, Sieciechów, Łuków i Radom. Początkowo rozwojowi miasta nie sprzyjały ciągłe napaści Jadźwingów, lecz i wytępienie ich nie przyczyniło się do wzrostu Łukowa, gdyż podupadło znów bardzo znaczenie warowni. Dopiera dzięki przywilejowi Władysława Jagiełły z r. 1403, przenoszącemu to miasto z prawa polskiego na niemieckie oraz licznym przywilejom następnych królów, znaczenie Łukowa wzrasta. Niejednokrotnie odwiedzali Łuków królowie, zwłaszcza interesował się tem miastem Zygmunt I, który osobiście w r. 1530 wracając z Litwy oglądał pracę starosty łukowskiego, Krzysztofa Szydłowieckiego, kanc. wielk. kor., mającą na celu obwarowanie miasta.

Od założenia tu warowni Łuków jest kasztelanją, której podlegają liczne miasta i wioski, między niemi Siedlce, będące jeszcze w r. 1531 wsią niewielką o 6 łanach, oraz miasto Tuchowicz, dziś mała wieś. O kasztelanach łukowskich są bardzo skąpe wieści. Wiadomo tylko, że w. r. 1375 kasztelanem był niejaki Piotr, a od r. 1398 — 1400 Bolesa. Prawdopodobnie z ustanowieniem starostwa, kasztelanję zniesiono. Dopiero Sejm w r. 1775 wznawia ją i na kasztelana wynosi Jacka Jezierskiego. Rozbiory Polski sprawiły, że był on pierwszym i ostatnim rządcą wznowionej kasztelanji. (W r. 1526 dostał Łuków osobnego posła na Sejm).

Od r. 1250 istnieje w Łukowie parafja z drewnianym kościołem farnym, kilkakrotnie palonym i odbudowywanym, który w r. 1803 zgorzał wraz z miastem. Jednocześnie istniał w Łukowie drugi starożytny kościół p. wezw. Sw. Ducha, przy którym było też probostwo i szpital. Szpital uległ zagładzie podczas pożaru w r. 1803, a kościół, obrócony przez najeźdźców na magazyn wojskowy, został w roku 1812 spalony przez kozaków. Kościołów już nie odbudowano. Oprócz wspomnianych, istniało tu różnemi czasy jeszcze kilka świątyń, lecz o niektórych ślad zaginął zupełnie, o innych zaś dochowały się wiadomości bardzo skąpe. W XVII w. Bernardyni i Pijarowie wznoszą na przeciwległych krańcach miasta dwa nowe, duże, ładne kościoły murowane, które do dziś istnieją i są ozdobą miasta: pijarski p. wezw. Przem. Pańsk., bernardyński p. wezw. Podwyższ, św. Krzyża. Przy kościele po-pijarskim jest probostwo i dekanat, przy po-bernardyńskim – probostwo. Istniejący na cmentarzu grzebalnym drewniany kościołek św. Rocha wybudowano w r. 1878, a dębowy kościołek na Łapiguzie wznieśli w r. 1917/18 Niemcy.

Ryc. 139 Łuków. Plan miasta z roku 1821.

W r. 1701 założyli Pijarzy w Łukowie szkołę, która początkowo rozwijała się niebardzo pomyślnie. W r. 1780 wprowadzono przepisy Kom. Eduk. i szkole tytuł podwydziałowej nadano, a w r. 1821 przekształcono ją na Podlaską Szkołę Wojew. o 6 kl. Szkoła ta postawiona była na wysokim poziomie i wydała liczny poczet młodzieży światłej, jak naturalistę Kluka, filozofa Trentowskiego, męczennika Levitoux i innych. Do wzrostu i utrzymania jej przyczyniali się ludzie światli z pośród szlachty łukowskiej, między innymi biskup krakowski, Felicjan Konstanty Szaniawski, który przeznaczył stały fundusz na utrzymywanie konwiktu dla 10-ciu alumnów, i ks. Mikołaj Izdebski, proboszcz z Wilczysk, takiż fundusz na 2 alumnów zapisał. Konwikt posiadał osobny budynek murowany do dziś istniejący. Szkoła ta była solą w oku zaborców, to też czynili oni tysiące szykan, ażeby ją zniszczyć. W r. 1841 przenieśli ją do Siedlec, gdzie po kilku latach, jako gimnazjum, zredukowali 1)Niszczenie szkól łukowskich po powstaniu listopadowem (1831 — 1851) i wiadomości o konwikcie Szaniawskich w Łukowie”. Szkic historyczny, Jan Frankowski. Warszawa, 1926 r.. Oprócz tej szkoły posiadał Łuków nowicjat zakonu Pijarów, przeniesiony tu z Podolińca. Tu w r. 1836 urodził się Franciszek Krupiński, Pijar, filozof polski, a w r. 1844 Adam Antoni Kryński, językoznawca i gramatyk. 2) “Ilustrowana Encyklopedja Trzaski Everta i Michalskiego”. Tom 11.

Ryc. 140 Łuków. Plan miasta z roku 1923, podziałka około 1:12000.

Niegdyś była w Łukowie duża fabryka sukna, która około r. 1660 upadła wskutek spustoszenia miasta przez szwedów i rozejścia się sukienników; oprócz niej była w klasztorze XX. Bernardynów fabryka grubego sukna, która przetrwała do r. 1812. W tym czasie przemysł podupadł i w r. 1820 było tu tylko 10 garbarni, które produkowały rocznie 700 skór wołowych, 800 końskich i krowich, 1000 cielęcych, oraz jedna mydlarnia, wyrabiająca rocznie około 100 kamieni mydła i tyleż świec.

Ryc.141 Łuków. fot. K. Piatczyc.

Kościół Przemienienia Pońskiego w stylu renesansowym, dzieło budowniczego Ant. Solarego. Figura Chrystusa przed kościołem dłuta B. Syrewicza.

W r. 1795, po trzecim rozbiorze Polski, Łuków dostaje się Austrji, w r. 1809 przyłączony do Księstwa Warszawskiego; w r. 1812 zajmuje go Rosja, i należy do wojew. Podlaskiego, a od r. 1837 do gub. Podlaskiej. W roku 1844 przyłączony został do gub. Lubelskiej, a od r. 1866 do 1918 należy do gub. Siedleckiej. Obecnie należy do wojew. Lubelskiego.

Miasto posiada własny herb, przedstawiający na tarczy o czerwonem polu wspartego niedźwiedzia ze złotą królewską koroną.

Łuków – wznosił się gdzieś po lewej stronie rz. Krzny, w dzisiejszem śródmieściu. Miasteczko terytorjalne nigdy nie było obszernem i przez wieki, prawie aż do naszych czasów, trwało w pierwotnych granicach. Mowa tu, o przestrzeni miasta zabudowanej, co się zaś tyczy obszaru gruntów miejskich, to pierwotna granica ich, wskutek braku najdawniejszych przywilejów, a zwłaszcza lokacyjnego, jest nieznana; wedle późniejszych, z lat 1465 i następnych, wiadomo, iż miasto graniczyło: na wschodzie z wsią Turzerogami, Łazami i Jeziorami, na południu z Domaszewnicą, Świdrami i Ryżkami, na zachodzie z wsią Sieńciaszką i Zalesiem, na północy z Gręzówką, Ławkami, Gołaszynem, Okninami, Smolanką, Celinami, Kolami, Sulejami i Nurzyną. Tak zakreślony obszar gruntów miasta był już przed stu laty znacznie zmniejszony, prócz jednej tylko strony, od Ryżek, gdzie granica dotąd pozostaje niezmieniona.

Wracając do właściwego terenu miejskiego, zabudowanego, to takowy do XVI w. włącznie zajmował przestrzeń dzisiejszego śródmieścia i był prawdopodobnie obwiedziony murem. Granica biegła po linji rz. Krzny, ul. Szlachtuzowej, Kanałowej, dzisiejszej ul. Staropijarskiej, Solnej do rz. Krzny. Centrum miasta stanowił wówczas zamek i kościół farny, wznoszący się na placu zajmowanym dziś przez Magistrat, jego zabudowania i ogród. Placów było dwa: jeden większy nad rzeką, i drugi mniejszy (dzisiejszy rynek Koński) nad rowem “Dunaj” (obecny kanał miejski). Na tym placu był dom dla kata i oprawców 3) “Opisanie historyczne, oraz topograficzno – statystyczne miasta narodowego Łukowa w woj. Podlaskiem, obw. Łukowskim położonego” przez Ign. Igrasiewicza, burmistrza tego miasta, w r. 1820 sporządzone.. Śladami z tych czasów są nazwy ulic: Farnej, Podwalnej i Solnej.

Ryc.142 Łuków. fot. K. Piatczyc.

Kościół Podwyższenia św. Krzyża, w stylu renesansowym z domieszką baroku.

Z biegiem czasu gdy w r. 1629 “osiedli za murami miasta” Bernardyni, a w r. 1695 “na przedmieściu” Pijarowie, gdy jedni i drudzy wznieśli poza miastem piękne kościoły i klasztory — obszar miasta się rozrósł, mury okalające centrum, nienaprawiane przez nikogo, jako zbędne, zaczęły niszczeć — granice terenu zabudowanego uległy zmianie. Obszar miasta powiększył się najbardziej w kierunku północno-zachodnim, gdzie po wybudowaniu kościoła i klasztoru i otwarciu szkoły przez Pijarów, powstał cały szereg nowych ulic: Nowopijarska, Ogrodowa, Konwiktorska, Siedlecka. Na południowym wschodzie przybyła niewielka dzielnica, wyrosła wokół kościoła Bernardynów: ul. Radzyńska (później Lubelska, a ostatnio d-ra Chęcińskiego), jurydyka Bernardynka, ul. Cmentarna, podówczas jurydyka “Poświętnem” zwana. W tych granicach przetrwał Łuków mniejwięcej do połowy XIX w.

Ryc.143 B. konwikt Szaniawskich. fot. K. Piatczyc.

W drugiej połowie ubiegłego stulecia teren miasta znacznie się powiększył. Przyczyniło się do tego przedewszystkiem przeprowadzenie przez Łuków linji kolejowych Warszawa — Brześć, a następnie Łuków — Dęblin i Łuków — Lublin i urządzenie dwóch stacyj, na zachodnim i północnym krańcach miasta. Rosjanie wybudowali na gruntach miejskich, zwanych Łapiguz, gdzie stała tylko stara karczma i były zarośla, wielkie koszary wojskowe. Dawne gościńce i dróżki polne za Krzną (na zachód) i “w polu za Pijarami”, jak się do obecnej chwili w aktach notarjalnych określa północną dzielnicę miasta, oraz zupełnie nowe arterje, jak ul. Szpitalna (dawniej Komisarska), aleja Kościuszki, ul. Nadkolejowa i Zakolejowa, zostały przekształcone na ulice, zaczęły się zabudowywać i na początku bieżącego stulecia jest to już nowa duża dzielnica miejska, powiększająca kilkakrotnie obszar dawnego miasta. Szczegółem charakterystycznym ulic, powstałych w tym okresie, są ich nazwy, pochodzące od nazw miejscowości, ku którym biegną, a więc Żelechowska, Ławecka (do Ławek), Kryńska (do wsi Krynki), Międzyrzecka, Swiderska i t. p. W tym czasie miasto o tyle się już rozrosło, że zabudowaniami swemi w wielu punktach przytykało bezpośrednio do budynków dawnych przedmiejskich osiedli, należących do gm. wiejskich Łuków i Gołąbki. Wobec zetknięcia się z miastem i zamienienia się niejako tych miejscowości na ulice miejskie — dalsze istnienie ich, jako samodzielnych wsi, w dodatku podlegających innym jednostkom administracyjnymi byłoby absurdem, wskutek czego na mocy rozporządzenia okupacyjnych władz niemieckich zostały one w r. 1917 włączone do m. Łukowa. Są to następujące przedmieścia: Cieszkowizna, Glinki, folw. Starostwo i Zimna Woda. Przedmieścia Gołaszowiec, Farfak, Łapiguz i Trzaskoniec należały już przedtem do miasta.

Ryc.144 Łuków fot. K. Piatczyc.
Widok podmiejski nad rz. Krzną.

Obszar miasta wynosi 2732 morgi.
Obecnie w r. 1928 Łuków liczy 13000 ludności, w tem 50 % żydowskiej; posiada 900 domów, z czego około 200 murowanych, przeważnie jednopiętrowych, gdy pozostałe, drewniane, są prawie wszystkie parterowe. Łuków jest węzłową stacją kolejową i punktem krzyżujących się dróg bitych. Odległość miasta od Warszawy wynosi 130 klm. i od Lublina (siedziby władz wojew.) 111 kim. Z Warszawą, Brześciem, Lublinem, Dęblinem, oraz miastami położonemi na tych linjach, Łuków połączony jest drogą żelazną, a oprócz tego między Łukowem, a Radzyniem, Kockiem, Żelechowem, Stoczkiem i Siedlcami istnieje stała, ożywiona komunikacja autobusowa.

W dziedzinie handlu miasto przejawia dużą ruchliwość. W r. 1928 wykupiono 307 patentów kat. IV, oraz 269 kat. III i II; w liczbie tych handli jest 6 firm spółdzielczych. Instytucyj kredytowych (pożycz.-oszczędn.) – 7. Co czwartek są duże targi tygodniowe, oraz 5 jarmarków do roku. Drobnych zakładów rzemieślniczych (VIII kat.) jest 216, zakładów przemysłowych (browar, tartak, cegielnia, młyny parowe i motorowe, drukarnie, fabryka obuwia, sukna i t. p.) — 14. Wyjątkowo duża część handlu i rzemiosł pozostaje w rękach polskich. Wielki odłam mieszkańców miasta trudni się rolnictwem. W roku 1927 było tu 650 gosp. rolnych, 405 koni, 618 szt. bydła, 941 trzody. Naogół charakter miasta handlowo-rolniczy.

Łuków jest siedzibą władz powiatowych lub obejmujących teren kilku powiatów, a więc mieszczą się tu: Starostwo, Urzędy Skarbowe, D-wo Garnizonu, Sąd Pokoju, Sędzia Śledczy, Notarjusz, Komornik, Wydział Hipoteczny, Inspektor Szkolny, Komisarz Ziemski, Wydział Sejmiku Pow., Pow. Kom. Policji, Pow. Kom. Uzupełnień (na Łuków i Radzyń), Kom. Poborowa (pow. Łuków i Radzyń), Okr. Kom. Wyborcza (na Łuków Garwolin, Puławy), Urząd Poczt.-Telegraf., Dekanat, oraz szereg mniejszych urzędów, jak Urząd Gm. Łuków, 2 Urzędy Paraf., 2 Post. Policji, Zarząd Żyd. Gm. Wyzn. i t. d. Tu też mieści się 10 central organizacyj społecznych, powiatowych i 32 zarządów takichże instytucyj miejscowych.

Pod względem oświatowym miasto stoi na poziomie tradycji. Posiada Gimn. Państwowe im. T. Kościuszki (męskie), Gimn. Żeńskie Zw. Naucz. Szkół Średnich, Wojskową Szkołę Oficerów Rezerwy, 4 Szkoły Powszechne, Szkołę Kroju i Ochronkę, prowadzone przez S.S. Szarytki, oraz Przedszkole Pol. Mac. Szkolnej. W projekcie jest założenie Szkoły Zawodowej im. H. Sienkiewicza. Kursy wieczorowe, dokształcające i t. p., urządzane lub subsydjowane przez Kom. Ośw. Pozaszk. Sejmiku, zaspakajają głód wiedzy wśród szerokich sfer, wymaganiom zaś kult.-ośw. inteligencji czynią zadość: dobrze postawione Stow. Kul. Ośw. “Ogniwo” i wychodzące od lat 12 pod zmiennemi tytułami lokalne pismo, obecnie ukazujące się p. n. “Gazeta Powiatu Łukowskiego”. Nadto służą wszystkim: Bibljoteka publiczna “Ogniwa”, licząca około 5000 książek i Bibl. Ludowa Żydowska, również kilka tysięcy książek posiadająca w językach polskim i żydowskim.

Zewnętrzny wygląd miasta jest bardzo przykry. Dawne domy są bardzo brzydkie pod względem architektonicznym, budowane na rosyjski, wschodni sposób, stanowią całość obcą. Rynek szpecą ohydne budki—stragany, prócz tego niema w mieście ani jednego ogródka, placyku gustownie utrzymanego, okazalszego gmachu, za wyjątkiem kościołów.

Łuków leży w miejscowości niezdrowej malarycznej. Ten wzgląd wpływał również ujemnie na rozwój miasta. Obecnie, już po odzyskaniu niepodległości, Magistrat dużo zrobił w kierunku podniesienia stanu sanitarnego miasta. Wybudowano łaźnię, kanał betonowy, 4 studnie artezyjskie od 72 do 84 m. głębokości, poprawiono ścieki, oraz wzniesiono elektrownię, która oświetla całe miasto, stacje kolejowe i przeszło 100 lamp ulicznych. Najmniej zrobiono dotychczas w dziedzinie bruków. Wprawdzie całe śródmieście jest wybrukowane i ostatnio bruki w tej dzielnicy są dobrze utrzymywane, ale nowsze ulice są zupełnie niebrukowane.

Sejmik utrzymuje Szpital św. Tadeusza.
Budżet miejski w r. 1925 wynosił 195456 zł. 88 gr. W r. 1926 równał się sumie 213825 zł., w r. 1927/28 w przychodzie wynosił 630946 zł. 24 gr., a w rozchodzie 630654 zł. 1 gr. Na r. 1928/29 preliminowano w przychodzie i rozchodzie sumę 647754 zł. (budż. adm. 442904 zł. i budż. przedsiębiorstw 204850 zł.). W roku 1927/28 na inwestycje prelimin. 122319 zł., na oświatę 38161 zł., zdr. publ. – 13484 zł., op. społ.-23440 zł., bezp. publ. – 34563 zł., osobowe – 51736 zł. Rada Miejska składa się z 24 radnych, 3 ławników i burmistrza. Personel Magistratu, łącznie z pracownikami zatrudnionymi w przedsiębiorstwach miejskich, liczy 28 osób.

Autor: Jan Stanisław Majewski
Źródło: “Ziemia” Organ Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Dwutygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, Rok XIV, Warszawa, 1 i 15 Sierpnia 1929, Nr 15 i 16

Przypisy

1Niszczenie szkól łukowskich po powstaniu listopadowem (1831 — 1851) i wiadomości o konwikcie Szaniawskich w Łukowie”. Szkic historyczny, Jan Frankowski. Warszawa, 1926 r.
2 “Ilustrowana Encyklopedja Trzaski Everta i Michalskiego”. Tom 11.
3 “Opisanie historyczne, oraz topograficzno – statystyczne miasta narodowego Łukowa w woj. Podlaskiem, obw. Łukowskim położonego” przez Ign. Igrasiewicza, burmistrza tego miasta, w r. 1820 sporządzone.

2 Comments

  1. J.J.10-31-2017

    Kościół jest w stylu barokowym.

  2. Dawid ZdrojewskiDawid Zdrojewski05-10-2018

    Zastanawiam się, gdzie zostało zrobione zdjęcie z chatką nad Krzną. Wiadomo gdzie zostało zrobione?

Dodaj komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.