W końcu października 1939 r. w Warszawie rozpoczęła działalność Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Powstała ona na bazie przedwojennego Związku Nauczycielstwa Polskiego. Działacze z Centrali rozpoczęli organizowanie sieci podziemnej TON w województwach, powiatach i gminach. Na czele Okręgowej Piątki TON w Lublinie stał do 1941 r. Władysław Petrykiewicz, dotychczasowy prezes Zarządu Okręgowego ZNP, a po jego śmierci Wiktor Helman, który pozostał na tym stanowisku do lipca 1944 roku.
W listopadzie 1939 roku powstała w Łukowie Powiatowa Piątka TON. Zorganizowano ją przy współudziale prezesa Zarządu Okręgu ZNP w Lublinie Władysława Petrykiewicza oraz dyrektora Państwowego Gimnazjum i Liceum im. T. Kościuszki w Łukowie Piotra Krechowicza. Kierowniczą Piątkę TON tworzyli działacze przedwojennego Zarządu Oddziału ZNP: Stanisław Brzozowski – przewodniczący do 1940 roku, prezes Zarządu Oddziału Powiatowego, kierownik Szkoły Powszechnej w Staninie, Józef Cap – przewodniczący od 1940 do 1943 roku. wiceprezes zarządu Oddziału, nauczyciel Szkoły Powszechnej w Trzebieszowie, Tadeusz Szepełak – przewodniczący od 1943 roku do wyzwolenia, członek Zarządu Oddziału ZNP, nauczyciel Szkoły Powszechnej w Trzebieszowie i członkowie: Adam Kołodziej – nauczyciel Szkoły Powszechnej w Łukowie oraz Władysław Próchniewicz – nauczyciel SP w Wojcieszkowie.
W czerwcu 1940 roku Stanisław Brzozowski został aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego, w rok później to samo spotkało Adama Kołodzieja z Łukowa, a w 1943 roku wywieziono również Józefa Capa do obozu zagłady w Hamburgu. Władysław Próchniewicz od 1940 r. musiał się ukrywać. Od 1942 r. do końca okupacji działalnością TON w powiecie łukowskim kierował samodzielnie Tadeusz Szepelak.
Powstała na tym terenie w 1942 r. Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury, podlegająca rządowi emigracyjnemu, ściśle współpracowała z Powiatową Piątką TON. Niektórzy przedwojenni działacze ZNP pełnili funkcje kierownicze w obydwu organizacjach. Kierownictwo PKOiK tworzyli: Józef Cap – kierownik do 1943 r., Tadeusz Szepelak – kierownik od 1943 r. do wyzwolenia tych ziem w lipcu 1944 r., Bronisława Junkieles – odpowiedzialna za szkolnictwo średnie ogólnokształcące, dyrektor Państwowego Gimnazjum im. H. Sienkiewicza Towarzystwa Szkoły Średniej w Łukowie, Stanisław Maj – nadzorował szkolnictwo powszechne w powiecie, kierownik Szkoły Powszechnej w Burcu.
W początkach stycznia 1940 r. kierownictwo Powiatowej Piątki TON podjęło organizację tajnego nauczania w powiecie łukowskim. W celu usprawnienia pracy powiat podzielono na cztery rejony pod opieką wybranych nauczycieli: Rejon I – Józef Cap, Tadeusz Szepelak – gminy: Celiny, Łuków, Trzebieszów; Rejon II – Piotr Krawczuk – gminy: Gołąbki, Ulan oraz wieś Domaszewnica z gm. Łuków; Rejon III – Stanisław Maj – gminy: Białobrzegi, Gułów, Kock, Łysobyki, Serokomla, Wojcieszków; Rejon IV – Henryka Brzozowska – gminy: Dąbie, Radoryż, Stanin, Tuchowicz.
Miasto Stoczek Łukowski oraz gminy: Jarczew, Mysłów i Prawda Stara w 1940 roku włączone zostały do powiatu garwolińskiego i miały swoich opiekunów w osobach Mariana Jaworskiego z Garwolina oraz Stanisława Budzyńskiego ze Stoczka Łuk.
W poszczególnych gminach działali pełnomocnicy. Udało się ustalić jedynie opiekuna na gminę Serokomla i miasto Kock. Był to Józef Polisiakiewicz – kierownik szkoły w Krzówce.
Oprócz tajnego nauczania działalność TON obejmowała m.in.: organizowanie szeroko zakrojonej akcji samopomocy koleżeńskiej poprzez pomoc materialną i finansową, pomoc ściganym i prześladowanym nauczycielom, zaopatrywanie uczniów w podręczniki i lektury szkolne, niezbędne w tajnym nauczaniu, dokonywanie wypłat za prowadzenie tajnego nauczania, sabotowanie zaleceń okupacyjnych władz oświatowych.
Tajne nauczanie polegało na prowadzeniu nauki w warunkach konspiracyjnych według programów przedwojennych. Było reakcją, przede wszystkim nauczycieli, na narzucone przez okupanta ograniczenia dostępu do nauki w szkołach powszechnych, jak i na całkowite zamknięcie szkół średnich.
Występowały dwa nurty tajnego nauczania: zorganizowane i niezorganizowane. Niezorganizowane wyrażało się kształceniem młodzieży na poziomie powszechnym i średnim bez formalnego powiązania z szerszą konspiracją oświatową. Było to nauczanie indywidualne i w zespołach, w oderwaniu od całokształtu tajnej oświaty.
W obydwu nurtach konspiracyjnego nauczania na poziomie szkoły powszechnej i średniej brali udział nauczyciele, studenci, lekarze, inżynierowie, prawnicy, a nawet uczniowie i uczennice szkół średnich.
W wielu miejscowościach powiatu łukowskiego tajne nauczanie prowadzone było przy jawnym w szkole, np. w Aleksandrowie, Celinach, Jakuszach, Jarczewie, Kępkach, Kobiałkach Starych, Lisikierzu, Mysłowie, Paskudach, Rolach, Rosach, Sarnowie, Tuchowiczu, Zarzeczu i wielu innych.
Najczęściej zajęcia kompletów tajnego nauczania odbywały się w mieszkaniach prywatnych. Tak było w Łukowie, Czerśli, Jakuszach, Jarczewie, Lisikierzu, Staninie, Szaniawach, Tuchowiczu i innych miejscowościach. Ośrodki tajnego nauczania w kilku przypadkach znajdowały się we wsiach położonych na uboczu, z dala od szlaków komunikacyjnych. Należały do nich: Czerśl, Gąska, Borowina, Jakusze, Lisikierz, Jeleniec, Kępki, Sarnów i inne.
W tajnym nauczaniu stosowano niekonwencjonalne metody pracy dydaktycznej: mała liczba uczestników kompletu, wykłady, nauczanie różnych przedmiotów przez nauczycieli pokrewnych specjalności. Liczba uczniów w kompletach wahała się od 1 do 12 osób. Większa część tajnych kompletów była czynna przez cały rok szkolny. Częstotliwość odbywających się lekcji była różna, w niektórych kompletach nauka odbywała się codziennie (Czerśl, Kępki), w innych, co drugi dzień (Jakusze. Stanin).
Zaopatrzenie w podręczniki było bardzo różne. W Jeleńcu ten problem nie istniał, gdyż wszyscy uczniowie je posiadali. Natomiast w Aleksandrowie dzieci zmuszone były uczyć się bez podręczników. W Kol. Czerśl na tajnych kompletach gimnazjalnych wytworzyła się inna sytuacja, gdyż na jedną wieś przypadał jeden podręcznik do każdego przedmiotu. Na te komplety uczęszczała młodzież z 10 okolicznych miejscowości.
W mniejszych ośrodkach nauczania nauczyciele zakonspirowanych gimnazjów i liceów uczyli po kilka przedmiotów. Zdarzały się komplety prowadzone przez jedną osobę. Tak było w Jadwisinie i Szaniawach.
Opłaty rodziców za pracę nauczycieli na tajnych kompletach były zróżnicowane. Niektórzy nauczyciele brali niewielkie wynagrodzenie finansowe oraz w naturze, w postaci środków żywnościowych (mleko, masło, ziemniaki, warzywa, mąka, rąbanka).
Obok prowadzenia nauczania jawnego, szereg szkół uzupełniało swoją działalność tajnym nauczaniem, obejmującym szczególnie przedmioty zakazane przez okupanta albo nawet wszystkie według programu przedwojennego.
W tajnym nauczaniu na poziomie szkoły powszechnej brało udział 188 nauczycieli, z tego nauczanie tajne zorganizowane prowadziło 88 nauczycieli.
Liczba 188 nauczycieli jest wysoką zważywszy, że przed wojną w szkolnictwie powszechnym tego powiatu pracowało 356 osób. Świadczy to o tym, że tajne nauczanie odbywało się prawie w każdej miejscowości szkolnej. Okres pracy w tajnej oświacie był różny – od kilku miesięcy do kilku lat.
Tajne nauczanie na poziomie szkoły powszechnej w powiecie było dobrze rozwinięte. Brała w nim udział duża liczba nauczycieli, którzy z narażeniem życia pełnili swój patriotyczny i zawodowy obowiązek.
Tajne nauczanie na poziomie szkoły średniej rozwinęło się u nas na dużą skalę, podobnie jak w innych rejonach GG. Pracowało w nim 89 nauczycieli. Nauczyciele ci prowadzili tajne komplety w 18 ośrodkach. Największym z nich był Łuków. W tym mieście w tajnej pracy brało udział 29 nauczycieli. Znacznie mniej, bo 11 osób pracowało w Jeleńcu, po 10 w Stoczku Łukowskim i w Staninie. Sześciu nauczycieli brało udział w tajnym nauczaniu w Trzebieszowie. W Jakuszach, Lisikierzu i Tuchowiczu tajnie uczyło po 4 osoby. W pozostałych dziesięciu miejscowościach liczba tajnie pracujących nauczycieli wynosiła 17. Tam często komplety prowadziła jedna osoba, np. w Jadwisinie i Adamowie.
Z pomocą w trudnej pracy nauczycielstwu pospieszyła TON, która w 1941 roku opracowała instrukcję jak należy przemycać do zatwierdzonego przez okupanta programu treści zakazane. Określała ona, jaki materiał należy przerobić w określonych klasach oraz zalecała pod koniec roku szkolnego powtórzenie i sprawdzenie materiału.
Kwalifikacje nauczycieli pracujących w tym dziale szkolnictwa były różne. Część nauczycieli uczących na tajnych kompletach na poziomie szkoły średniej posiadała wykształcenie wyższe, lecz to była mniejszość. Uczący studenci lub uczniowie liceów nie posiadali wykształcenia pedagogicznego.
W latach 1939-1944 istniały w Łukowie tajne komplety na poziomie gimnazjum i liceum ogólnokształcącego. Początkiem tajnego nauczania stała się otwarta na jesieni 1939 roku staraniem Bronisławy Junkieles Prywatna Szkoła Powszechna w Łukowie, gdzie w klasach starszych zorganizowano zakamuflowane młodsze klasy gimnazjalne. Po likwidacji przez Niemców tej szkoły na wiosnę 1940 roku tajne gimnazjum przeszło na nauczanie w kompletach.
Poważną rolę w tajnej oświacie w Łukowie odegrała wymieniona wyżej Bronisława Junkieles, przed wojną dyrektor Gimnazjum i Liceum Towarzystwa Szkoły Średniej w tym mieście. Z upoważnienia Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury odpowiedzialna była za szkolnictwo średnie ogólnokształcące w powiecie łukowskim. W nauczaniu młodzieży, na tajnych kompletach przez Bronisławę Junkieles zorganizowanych, brali udział profesorowie obydwu przedwojennych łukowskich szkół średnich, jak też nauczyciele z innych stron Polski.
Istniały również w Łukowie tajne komplety zorganizowane przez Irenę Winkler, studentkę romanistyki na UW. Pomagał jej w tym brat Jerzy Stanisław.
Stosunkowo silny rozwój tajnego szkolnictwa średniego spowodował konieczność powołania w Łukowie komisji egzaminacyjnej. Zorganizowano ją na bazie szkół średnich ogólnokształcących, które działały do wybuchu II wojny światowej.
W Stoczku Łukowskim już we wrześniu 1939 roku grupa młodzieży gimnazjalnej i absolwentów szkoły powszechnej pobierała korepetycje: u Benedykta Tyneiskiego, Bronisława Szczygłowskiego oraz księży Kuleszy, Tkaczyka i Pyziołka.
W 1942 roku Benedykt Tynelski zorganizował w Stoczku Łukowskim tajny komplet szkoły średniej i został jego kierownikiem. Po wyzwoleniu te komplety dały podstawę do utworzenia szkoły średniej ogólnokształcącej w Stoczku Łukowskim.
Na terenie Stanina w okresie okupacji rozwinęło się na dużą skalę nauczanie tajne na poziomie szkoły średniej. Początkowo działalność ta miała charakter spontaniczny. Tajne komplety prowadzili min.: Tadeusz Gajda, Henryk Krzymuski i Tadeusz Kuryłło. Począwszy od 1941 roku tajne nauczanie prowadzone było w formie zorganizowanej. Prowadzili je: Henryka Brzozowska, Jadwiga Konieczna i Bolesław Żaczek.
W Lisikierzu w połowie grudnia 1939 roku powstały komplety tajne, których kierownikiem była Jarosława Saramaga. Uczyła ona matematyki, fizyki i chemii we wszystkich klasach. Poza nią pracowali tu Eugeniusz Michałowski, Stanisław Hajduk i Stefan Zieliński. Uczył też Zygmunt Góral, kierownik miejscowej szkoły.
Antoni Pikulski prowadził tajne niezorganizowane nauczanie na poziomie gimnazjum w Ksawerynowie. Grupę liczącą 7 osób uczył matematyki, fizyki, chemii, a przedmioty humanistyczne wykładała Melania Jarużanka, nauczycielka gimnazjum.
Tajny komplet we wsi Czerśl zorganizowała mgr Kazimiera Pniewska. Przed wybuchem wojny była ona nauczycielką historii w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. B. Prusa w Siedlcach. Na tajnych kompletach uczyła przedmiotów humanistycznych i języka francuskiego, ścisłe wykładał Józef Kucharski z Kierzkowa, uczeń liceum konspiracyjnego. Na tajne komplety uczęszczali uczniowie z 10 okolicznych miejscowości.
W dwóch sąsiadujących ze sobą wsiach, Borowinie i Gąsce w pobliżu Stanina, istniały komplety klas licealnych. Prowadzone były przez inż. Tadeusza Domańskiego – przedmioty ścisłe oraz mgr filologii polskiej UW Natalię Czapiżankę – przedmioty humanistyczne. Uczyła się tam młodzież z Jeleńca, Rudy, Stanina i Tuchowicza.
Na terenie Strzyżewa, Szaniaw i Zarzecza tajne nauczanie prowadził Marian Izdebki. W okresie od 1940 r. do 1943 uczył sam na komplecie liczącym 4 osoby.
W Jeleńcu w dworku Jerzego Dmochowskiego prowadzone było tajne nauczanie na poziomie szkoły powszechnej i szkoły średniej. Trwało ono w ciągu pięciu okupacyjnych lat. Organizatorem była Jadwiga Dmochowska, żona właściciela majątku. Leszek Niżyński, absolwent Gimnazjum w Warszawie, prowadził przedmioty humanistyczne, a przedmioty ścisłe – dr Tadeusz Domański. Po odejściu Domańskiego, jego przedmioty przejął profesor matematyki – Stanisław Kierst. Młodszych uczniów kształciła Jadwiga Dmochowska, Jan Wojda i Ludwik Konczal. Zofia Rudnicka – kierownik szkoły powszechnej w Jeleńcu – uczyła początkowo j.polskiego. Po zorganizowaniu kompletów przy szkole, kierowała tymi zespołami. Pomagał jej Ludwik Konczal.
Organizatorkami tajnego kompletu w zakresie I klasy gimnazjum w Tuchowiczu w roku szkolnym 1943/44 były Feliksa Oborska i Zofia Zdun. Ponadto uczyła tu studentka Maria Hempel, córka miejscowego dziedzica.
Nauczyciele Szkoły Powszechnej w Fiukówce również zorganizowali i prowadzili tajne komplety przez dwa lata w zakresie gimnazjum. Nauczycielami byli tam. Irena Adamska-Krasuska i Czesław Krasuski.
W Trzebieszowie istniał komplet liczący 18 osób. Nauka odbywała się w domach nauczycieli lub rodziców. Uczyli nauczyciele miejscowej szkoły: Józef Cap, Zygmunt Czajka, Feliks Kaliński, Jan Mołotownik, Józefa Szepelakowa i Tadeusz Szepelak. Organizatorem i kierownikiem tych kompletów był Tadeusz Szepelak.
W Jakuszach k. Trzebieszowa istniał także komplet I klasy gimnazjum, którego organizatorem był Ludwik Kurowski. Oprócz niego uczyli: Edward Michalec, Edward Płudowski, Józef Płudowski i Stefan Żurawski.
Mgr polonistyki Henryka Markiewicz była organizatorem tajnego kompletu w Adamowie, w majątku książąt Czartoryskich w Gułowie, gdzie mieszkała.
W Ławkach przez rok istniał komplet w majątku dziedzica Lewickiego. Uczyły tu jego córki Wanda Lewicka i Zofia Lewicka-Nowacka. Jeden komplet uczniów prowadziła Jadwiga Ostrowska w Jadwisinie.
W roku szk. 1943/44 tajne nauczanie odbywało się w Okrzei na poziomie średnim, W Rolach zostały zorganizowane dwa małe komplety gimnazjalne prowadzone przez nauczycieli miejscowej szkoły: Marii Rakowskiej i Aleksandra Wiśniewskiego.
Na koniec znaczenie tajnego nauczania prowadzonego przez Tajną Organizację Nauczycielską w okresie okupacji można rozpatrywać w kilku aspektach. Rola polityczna tego nauczania polegała na podtrzymywaniu i pobudzaniu patriotyzmu, umacnianiu woli zwycięstwa w walce o świadomość narodową. Pod względem społecznym tajne nauczanie przygotowywało dzieci i młodzież do pełnienia określonych funkcji w życiu, przysparzało ludzi wykształconych, tworzących polską inteligencję, tak potrzebną w normalnym funkcjonowaniu państwa. Spełniało ono doniosłą rolę wychowawczą przeciwstawiając się tendencjom wynarodowieniu, deprawacji i moralnego upadku.
Oprac: Waldemar Szczęśniak
Żródło: Nowa Gazeta Łukowska 8/2011 r.
Dodaj komentarz